Íslenska krónan hefur tapað allt að 20 pró­sent af verð­gildi sínu gagn­vart helstu gjald­miðlum á þessu ári. Afleið­ingar þess eru margs­kon­ar. Sú sýni­leg­asta fyrir heim­ili lands­ins er að laun heim­il­is­manna eru nú allt að 20 pró­sent lægri í alþjóð­legum sam­an­burði en þau voru um ára­mót. Önnur afleið­ing sem flestir ættu að finna fyrir er sú að mat­ar­k­arfan – sam­an­sett af inn­fluttum vörum eða vörum sem fram­leiddar eru hér­lendis með inn­fluttu hrá­efni – hefur hækkað veru­lega. Það hafa hús­gögn, raf­tæki, bílar og fatn­aður líka gert. Sam­an­dregið þá hefur veik­ing krón­unnar gert það að verkum að virði pen­ing­anna í vösum launa­fólks er minna en vör­urnar sem það kaupir fyrir þær eru dýr­ari. 

Veik­ing krón­unnar hefur líka áhrif á almenn­ing í víð­ara sam­hengi. Seðla­bank­inn reynir að draga úr henni með því að selja gjald­eyri úr tæp­lega eitt þús­und millj­arða króna vara­forða okkar á milli­banka­mark­aði. Síð­ast­lið­inn mánuð hefur hann selt tæp­lega 60 pró­sent af öllum slíkum gjald­eyri sem bankar hafa keypt. Sömu­leiðis hækka erlendar skuldir rík­is­sjóðs, og fyr­ir­tækja í opin­berri eigu, sam­hliða veik­ari krónu.

Krónan kemur í veg fyrir að ýmis­konar erlend þjón­usta, til dæmis fjár­mála­þjón­usta sem gæti aukið sam­keppni hér­lendis og bætt hag neyt­enda, hefji inn­reið á íslenskan mark­að. Þannig tryggir hún fákeppni og sam­þjöppun valds innan þeirra mark­aða sem almenn­ingur þarf að versla við, og er í ein­hverjum til­vikum skikk­aður til með lög­um.

Fjár­fest­arnir sem við heillum

Þá er auð­vitað ótalið að vaxta­kostn­aður er alltaf hærri í krónu­hag­kerf­inu en á stærri gjald­miðla­svæð­um, jafn­vel þótt vextir séu nú sögu­lega lág­ir. Það hefur áhrif á kostnað heim­ila við að taka lán og getu fyr­ir­tækja til að ráð­ast í arð­bærar fjár­fest­ing­ar. 

Fyrir utan að erlendir fjár­festar hafa flestir lít­inn sem engan áhuga á að taka þá við­bót­ar­á­hættu sem fylgir því að færa pen­ing­anna sína inn í krónu­hag­kerfið til að fjár­festa í íslenskum fyr­ir­tækj­um. Það segir ákveðna sögu að umfangs­mesta erlenda fjár­fest­ingin sem hefur komið inn í landið á und­an­förnum ára­tugum var frá áhættu­sæknum hrægamma­sjóðum sem margir hverjir marg­föld­uðu ágóða sinn vegna gengis íslensku krón­unn­ar. 

Flestir íslenskir sprotar sem þó ná í fjár­fest­ingu flytja sig á end­anum ann­að, að minnsta kosti að hluta, þegar ákveð­inni stærð er náð. Langt í burtu frá krón­unni. Þeir allra eft­ir­sókn­ar­verðustu, með allra bestu hug­mynd­irn­ar, ná í fjár­fest­ingu þrátt fyrir krón­una, aldrei vegna henn­ar. Þetta er saga sem nær allir alvöru þáttak­endur í íslenskum hug­vits­geirum segja. Að ekk­ert eitt standi fastar í vegi fyrir því að hinum marg­um­töl­uðu eggjum í körfu íslensks efna­hags­lífs fjölgi og gjald­mið­ill­inn sem við not­umst við. Sam­setn­ing fyr­ir­tækja sem skráð eru í Kaup­höll Íslands er vitn­is­burður um þetta. Þar er að uppi­stöðu um end­ur­skipu­lögð þjón­ustu­fyr­ir­tæki að ræða. Langstærsta hug­vits­fyr­ir­tækið á íslenska mark­að­inum er nú líka skráð í annarri kaup­höll. Svo það geti fjár­magnað áfram­hald­andi vöxt. 

Að end­ingu má benda á að vilji stjórn­valda til að lokka hingað erlenda sér­fræð­inga til að starfa í fjar­vinnu verður seint að veru­leika á meðan að þessir sér­fræð­ing­ar, eða aðrir sem hafa tekjur í öðrum gjald­miðl­um, geta ekki einu sinni tekið íslensk hús­næð­is­lán vegna þess að þeir fá ekki borgað í íslenskum krón­um.

Þetta er ekki tæm­andi upp­taln­ing á þeim skaða sem krónan veld­ur.

Stóru fyr­ir­tækin taka ekki þátt

Stærstu fyr­ir­tæki lands­ins eru fyrir löngu búin að átta sig á þessu. Og spila á sveiflur krón­unn­ar. Á þriðja hund­rað íslensk fyr­ir­tæki gera nefni­lega upp í öðrum gjald­miðlum en íslensk krón­unni. Flest þeirra eru eign­ar­halds­fé­lög eða félög í sjáv­ar­út­vegi og ferða­þjón­ustu. Lang­flest þeirra gera upp í evrum eða döl­um. Þannig losa umrædd fyr­ir­tæki sig við þá áhættu sem fylgir sveiflum íslensku krón­unn­ar. Þau taka ein­fald­lega ekki þátt í henni á tekju­hlið­inni.

Þessi staða var til umræðu á Alþingi í febr­úar 2018, þegar þing­maður spurði Bjarna Bene­dikts­son, fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra, hvort honum þætti rétt­læt­an­legt að „að íslenskur almenn­ingur og þorri íslenskra fyr­ir­tækja þurfi að búa við krón­una og fylgi­fiska hennar sem eru háir vextir og verð­trygg­ing? Á meðan geta stór­fyr­ir­tæki og auð­menn kosið skjól ann­arra gjald­miðla á sama tíma og þeir njóta góðs af háum vöxtum og verð­tryggðu fjár­magni. Telur fjár­mála­ráð­herra að nú séu aðstæður til að hefja á ný umræðu um fram­tíð­ar­til­högun gjald­mið­ils­mála með hugs­an­legri upp­töku stöðugri gjald­mið­ils á borð­inu í ljósi þess að núver­andi stefna gengur ekki upp?“

Bjarni svar­aði því meðal ann­ars til­ að hann væri eng­inn trú­ar­of­stæk­is­maður í gjald­miðla­mál­um. „Sann­ar­lega er það svo að sum lönd hafa valið að deila mynt með öðrum á stóru mynt­svæði. Það er þeirra val en við höfum séð afleið­ingar þess á und­an­förnum árum. Þá taka menn efna­hags­sveifl­una út í gegnum atvinnu­leysi. Það gerðum við ekki hér á Íslandi þannig að það er alrangt sem hv. þing­maður seg­ir, að verið sé að níð­ast á íslenskum almenn­ingi og hinum venju­lega íslenska borg­ara með því að við höldum úti okkar eigin gjald­miðli. Þvert á móti hefur okkur tek­ist að koma fólki í skjól, tryggja því atvinn­u.“

Atvinnu­leysið er komið

Í svörum Bjarna birt­ust helstu rökin sem sett eru fram fyrir íslensku krón­unni. Að hún sé svo sveigj­an­leg. Á manna­máli þýðir það að hún gæti veikst hratt og mikið til að auka sam­keppn­is­hæfni útflutn­ings­greina þegar efna­hags­á­standið tekur dýfu. Vana­lega fylgdi þessu aukin verð­bólga. Það gerð­ist til dæmis eftir hrun­ið. 

Í þeirri sam­keppn­is­hæfni felst að laun Íslend­inga verða mun lægri í alþjóð­legum sam­an­burði og þeir sem flytja út vörur eða þjón­ustu fá fleiri krónur fyrir þegar þeir skipta doll­urum eða evrum hjá Seðla­banka Íslands. Helsti kost­ur­inn við þetta er tal­inn vera sá að þá er hægt að taka út aðlög­un­ina eftir gerð hag­stjórn­ar­mis­tök með því að velta kostn­að­inum af henni á launa­fólk án þess að atvinnu­leysi láti á sér kræla. 

Þessi rök eiga aug­ljós­lega ekki við í dag. Nú er krónan að veikj­ast veru­lega en samt er atvinnu­leysi í sögu­legum hæð­um. Á þriðja tug þús­und manns eru án atvinnu. Þar af hafa tæp­lega fjögur þús­und manns verið atvinnu­laus í ár eða meira. Spár Vinnu­mála­stofn­unar gera ráð fyrir því að atvinnu­leysið auk­ist nokkuð í októ­ber og nóv­em­ber, fari úr 9,8 pró­sent í 11,3 pró­sent. Það er umtals­vert meira atvinnu­leysi en mælist innan Evr­ópu­sam­bands­ins, þar sem það var 7,4 pró­sent í lok ágúst, eða í Banda­ríkj­un­um, þar sem það var 7,9 pró­sent í lok sept­em­ber. 

Þetta ástand kemur verst niður á kon­um, ungu fólki og erlendum rík­is­borg­urum, en í síð­ast­nefnda hópnum er atvinnu­leysi yfir 20 pró­sent. Sér­fræð­ingar hafa bent á að kreppan geti aukið ójöfnuð ef ekk­ert verði að gert, auk þess sem hætta er á félags­legri ein­angrun á meðal við­kvæmra hópa sam­fé­lags­ins. Jað­ar­setn­ing er í kort­un­um. Og hún er lang­tíma­vanda­mál.

Krónan bjargar engu í þeim efn­um, þótt hún muni mögu­lega, kannski, hjálpa til við að minnka atvinnu­leysið hraðar þegar eft­ir­spurn eykst að nýju. Hvenær sem það verð­ur.

Eftir standa naktir sér­hags­munir

Það er ekki skyn­sam­legt fyrir 366 þús­und manna sam­fé­lag að halda úti eigin gjald­miðli. Nær­tæk­ast væri að taka upp gjald­mið­il­inn sem er not­aður á okkar helsta við­skipta­svæði, um 500 millj­óna manna mark­aði Evr­ópu­sam­bands­ins, sem Ísland er þátt­tak­andi á í gegnum samn­ing­inn um Evr­ópska efna­hags­svæð­ið. 

Þegar venju­legu rökin um að „sveigj­an­leiki krón­unn­ar“ komi að minnsta kosti í veg fyrir atvinnu­leysi halda ekki lengur þá standa ein­ungis eftir naktir sér­hags­munir þeirra sem hagn­ast af þessu kerfi. Hópanna sem hafa betri aðgengi að upp­lýs­ing­um, tæki­færum og pen­ingum ann­arra í gegnum nálægð sína við ríkj­andi valda­kerfi og hagn­ast á þeirri nálægð. Krónan er því valda­tæki í sjálfu sér. 

Ef ein­hverjir ætla að benda á upp­sveiflu síð­ustu ára sem rök fyrir krón­unni þá má benda þeim á að í grunn­inn var hún sköpuð með fjár­magns­höftum, sem fáir geta sagt að sé heil­brigð­is­merki fyrir efna­hags­kerfi. Gjald­eyrir flæddi inn í land­ið, aðal­lega frá erlendum ferða­mönnum sem hófu að koma hingað til lands í áður óþekktu magni, en lítið sem eng­inn gjald­eyrir fór út úr land­inu á saman tíma vegna hafta. Líf­eyr­is­sjóðir lands­manna voru nýttir með valdi til að end­ur­fjár­magna atvinnu­lífið vegna þess að höftin gáfu þeim ein­fald­lega enga aðra fjár­fest­inga­kosti.

Óheil­brigði

Sam­hliða var ráð­ist í glóru­laus útboð á vegum Seðla­banka Íslands þar sem nán­ast hver sem er gat fengið að skipta erlendum gjald­miðlum í íslenskar krónur með stór­kost­legum afslætti, án þess að þurfa að gera almenni­lega grein fyrir því hvaðan pen­ing­arnir voru upp­runn­ir, svo lengi sem við­kom­andi hefði bara aðgengi að nægi­lega miklu fé. Rök­studdur grunur er uppi um að hluti þeirra fjár­muna sem röt­uðu inn í landið eftir þess­ari leið hafi verið „þveg­ið“ fé sem var ólög­lega aflað, til að mynda með því að svíkja undan skatti á Íslandi eða með því að fela það í skatta­skjólum fyrir rétt­mætum kröfu­höf­um. Með því að eiga gjald­eyr­is­við­skipti við Seðla­banka Íslands fékkst heil­brigð­is­vott­orð á þessa skítugu pen­inga.

Gengi krón­unnar styrk­ist mik­ið, eigna­verð rauk upp, sér­stak­lega virði fast­eigna sem var um tíma mesta hækkun sem mæld­ist í heim­inum og hluta­bréfa, og úr varð for­dæma­laust hag­vaxt­ar­skeið. 

Þegar þessi veisla stóð sem hæst, árið 2015, gerðu íslensk stjórn­völd sam­komu­lag við helstu kröfu­hafa föllnu bank­anna um að þeir myndu greiða svo­kallað stöð­ug­leika­fram­lag gegn því að fá að klára gerð nauða­samn­inga og geta í kjöl­farið greitt út þá pen­inga sem þeir áttu fasta í þrota­búum bank­anna. 

Í sam­komu­lag­inu fól­st, í ein­földu máli, að kröfu­haf­arnir skildu eftir nær allar krónu­eignir sínar gegn því að fá að fara með erlendar eignir þrota­bú­anna. Krónu­eign­irn­ar, stöð­ug­leika­fram­lög­in, runnu til rík­is­ins. Báðir aðilar högn­uð­ust vel á sam­komu­lag­inu. En það verður seint kallað eðli­leg og góð hag­stjórn að koma ríki í þá stöðu sem Ísland þurfti að leysa úr á þessum árum. Stöðu sem kall­aði meðal ann­ars á fjár­magns­höft í rúm­lega átta ár. 

Þetta voru ein­stakir atburðir og afleið­ing af óráðsíu fyr­ir­hrunsáranna, sem knúði Ísland til að beita for­dæma­lausum neyð­ar­rétti svo hægt yrði að koma í veg fyrir þjóð­ar­gjald­þrot. 

Góðar hug­myndir en vond fram­kvæmd

Síð­asta stóra bar­átta almenn­ings fyrir umbótum á íslensku valda­kerfi varð eftir banka­hrun. Þjóðin kaus fyrstu hreinu tveggja flokka vinstri­st­jórn­ina til að leiða hana á sama tíma og nær gjald­þrota rík­is­sjóður barð­ist við hyl­djúpa efna­hagslægð og end­ur­skipu­lagn­ingu á fjár­hag heim­ila og fyr­ir­tækja. 

Sú rík­is­stjórn var með margar réttu hug­mynd­irn­ar. En útfærði þær nær allar á rangan hátt og end­aði sem drag­hölt minni­hluta­stjórn með lítið á fram­fara afreka­skránni, veru­lega löskuð af inn­an­flokksá­tökum og stans­lausu stríði við valda­kerfin í sam­fé­lag­inu sem hún ætl­aði að breyta. 

Í stuttu máli þá stóðu valda­kerfin atlög­una af sér. Það tókst að koma í veg fyrir almenni­legar breyt­ingar á sjáv­ar­út­vegs­kerf­inu og það tókst að koma í veg fyrir stjórn­ar­skrár­breyt­ing­ar. Það tókst að koma í veg fyrir að við­ræður við Evr­ópu­sam­bandið yrðu kláraðar svo að nið­ur­stöður þeirra gætu verið lagðar í dóm almenn­ings í þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu. Þegar gömlu valda­flokk­arn­ir, sem smíð­uðu íslensku kerf­in, tóku aftur við valda­taumunum sem þeir hafa meira og minna haldið á í gegnum full­veld­is­sögu Íslands, varð ofan­greint allt saman „póli­tískur ómögu­leik­i“. 

Alla tíð síðan er eins og stjórn­mála­menn sem styðja stór­tækar kerf­is­breyt­ingar á borð við sann­gjarna skipt­ingu á arð­semi þjóð­ar­auð­linda, sem vilja nýjar grund­vall­ar­leik­reglur í sam­fé­lag­inu sem taki fyrst og síð­ast mið af hags­munum heild­ar­innar og sem sjá það líkt og allir sem kunna að reikna að krónan er gjald­mið­ill fámenns valda­hóps en ekki almenn­ings, hafi skort úthald og þor til að berj­ast af krafti fyrir þessum sjálf­sögðu og skýru rétt­indum þorra fólks­ins í land­in­u. 

Nýleg grein­ar­skrif benda til þess að von­andi sé breyt­ing þar á, og að meintir umbóta­sinn­ar, sem stað­settir eru víða í hinum stjórn­mála­lega lit­rófi, fari að hætta að skamm­ast sín fyrir að vilja alvöru kerf­is­breyt­ing­ar. 

Von­andi skilar það alvöru val­kostum sem þjóðin fær að taka skýra afstöðu til. Þar má byrja á gjald­miðla­mál­um.