Ég bið les­endur þess­arar greinar að taka henni með hóg­værð. Allra síst óska ég þess að ein­hver svari henni. Það mætti þó að taka hana til alvar­legrar íhug­unar án allrar til­finn­inga­semi.

Ástæða þeirrar fram­hleypni minnar að fá þessar vanga­veltur birtar er sú, að ég ótt­ast að sú róm­aða íslenska menn­ing í bók­staf­legri merk­ingu þess und­ir­strik­aða orðs sé glöt­uð.

Hver er þá þessi glat­aða íslenska menn­ing?

Ef við byrjum á byrj­un­inni, þá hlýtur íslensk menn­ing að hefj­ast um leið og fyrstu mann­legu nýbúar þessa lands birt­ust hér fyrir um 1100 árum, eins og okkur hefur verið kennt. Sú menn­ing sem þessir nýbúar tóku með sér, hlýtur þá að hafa verið evr­ópsk menn­ing. Hvernig hún varð íslensk, hlýtur því að vera grund­völlur svars­ins. Mér finnst að það hljóti að hafa verið þegar farið var að skrifa á því tungu­máli, sem ráð­andi hluti nýbúa tal­aði, að grund­völl­ur­inn var lagð­ur. Hið sér­-­ís­lenska menn­ing­ar­gildi hefur þó ekki orðið til fyrr en ein­angrun lands­ins og stöðnun tungu­máls­ins, borin saman við þau tungu­mál sem þá voru töluð í þeim löndum sem það var upp­runnið úr, hafði gert það öðrum þjóðum óskilj­an­legt. Það er hæpið að sér­-­ís­lensk menn­ing hafi orðið til fyrir áhrif lands­ins sjálfs. Þeir nýbúar sem þá fluttu til lands­ins og þjóðin allar götur síðan hefur aldrei lifað í sátt við þetta land. Þótt þjóðin elski landið vegna feg­urðar þess, hefur ósætti ávallt verið mikið milli þess og henn­ar. Hún hefur aldrei getað lifað af því ein­göngu, eins og aðrar Evr­ópu­þjóðir gátu yfir­leitt í sínum löndum og Græn­lend­ingar gátu af sínu landi. Hávaxn­asti gróður lands­ins var allur brenndur niður í rót um leið honum var breytt í hita svo evr­ópsku land­nem­arnir gætu lifað af vos­búð­ina í þessu kalda landi. Þeir breyttu land­inu að miklum hluta í eyði­mörk við það að lággróðr­inum var breytt í kinda­kjöt til átu og ull til hit­unar köldum kroppum þeirra. Landið hefndi sín á land­nemunum með eld­gosum og ísa­vetr­um. Skýrt dæmi um það að landið sjálft er ekki rót íslenskrar menn­ing­ar, er sú stað­reynd að ávallt þegar tók fyrir sigl­ingar til lands­ins fóru lands­menn að deyja vegna þess að þeirra evr­ópsku magar fengu þá ekki þann mat sem ekki varð fram­leiddur handa þeim í þessu landi. Enn skýr­ari verður til­vís­unin til þessa, þegar horft er á hversu öllu hrak­aði hér í hvert sinn sem þjóðin komst úr and­legri snert­ingu við sína gömlu móður Evr­ópu. Öll okkar bestu skáld og fröm­uðir lands­ins urðu að bæta þjóð­inni útlegð­ina  með því að dvelja lang­dvölum í Evr­ópu við að safna lífs­gildi í sarp­inn handa henn­i. 

Hvað er þá þessi íslenska menn­ing?

Mín nið­ur­staða er sú, að ekk­ert sé íslensk menn­ing nema þetta stór­kost­lega tungu­mál, sem við nefnum íslensku og var til skamms tíma talað af flestum í þessu landi. Þessu óvið­jafn­an­lega tungu­máli mátti helst líkja við fagran smíð­is­grip, sem í næði útlegð­ar­innar frá Evr­ópu, hafði verið skor­inn út og fægður svo ekki varð betur gert og var um leið slíkur lista­gripur að með honum mátti orða og færa í letur alla hugsun þjóð­ar­inn­ar, svo að betur og feg­urri hefur ekki verið gert í annan stað. Það er því nauð­syn­legt að vernda þennan dýr­grip í sinni feg­urstu mynd. Það verður þó tæp­ast gert nema með því að fjar­lægja hann úr munni nútíma­þjóð­ar­inn­ar. Nú fara klaufar og klám­höggs­menn þeim höndum um þennan dýr­grip, að hann er vart þekkj­an­legur leng­ur. Þessi nið­ur­læg­ing íslensk­unnar heitir á máli und­ir­máls­manna í ábyrgð­ar­stöðum „þróun tungu­máls­ins”.

Íslenska nútíma­þjóðin lifir í þeirri blekk­ingu, að hún tali enn þetta stór­kost­lega tungu­mál sem íslenskan var. Allir sem eitt­hvað vilja láta að sér kveða í þjóð­mál­um, menn­ing­ar­vitar og hæst­ráð­endur lands­ins kepp­ast við að mæra íslensku (reyndar á allt öðru tungu­máli) og segj­ast vilja sjá veg hennar sem mest­an. Það und­ar­lega við þessa orð­ræðu er, að þetta lof­aða tungu­mál er tæp­ast talað í land­inu leng­ur. Ekki einu sinni af þeim sem hæst hafa um feg­urð þess og gildi. Það væru þá helst fáeinir gamlir sér­vitr­ingar og fólk komið á elli­heim­ili sem töl­uðu það. Þau lærðu það áður en skólar og heim­ili brugð­ust þeirri skyldu sinni að hafa þetta mál fyrir börn­um. Því ef við ekki lærum málið sem börn og drekkum það bók­staf­lega í okkur með móð­ur­mjólk­inni, þá munum við aldrei læra það og um leið ekki heldur að skilja menn­ingu þess. 

Minnt­ist ein­hver á lif­andi íslenska menn­ing­u? 

Íslenskur orða­forði flestra lands­manna í dag, er varla helm­ingur á við þann sem flestir áttu fyrir ekki nema um 60 árum síð­an. Lesið texta í blöðum og bókum gefnum út á þeim tíma, og svo það sem skrifað er í dag. Ég minn­ist ekki á talað mál, eða þá breyt­ingu sem þar er á orð­in. Töluð íslenska í dag hefur oft þau áhrif á mig að ég hlæ, en fæ um leið hjartasting yfir örlögum henn­ar.  Íslenskar fall­beyg­ingar orða eru orðnar ofvaxnar meiri hluta þjóð­ar­innar og mis­skiln­ingur á merk­ingu orða er almenn­ur.

Það er sjálf­sagt orðið of seint að snúa við þess­ari hrað­hnignun íslenskunn­ar, þ. e. íslenskrar menn­ing­ar. Við sækjum nú hratt á vit upp­runans og e. t. v. er það best. Erum við ekki ein­ungis Evr­ópu­þjóð sem villt­ist til fjar­lægs og afskekkts lands og sem not­uðum tím­ann í ein­angrun til þess að skapa okkar eigin sér­stöku menn­ingu sem bæði hverfð­ist um og opin­ber­að­ist í einu tröll­vöxnu tungu­máli? Löngu týnd eyþjóð í Kyrra­hafi reisti menn­ingu sinni mikil stein­tröll. Núna veit eng­inn hvaða þjóð þetta var og þaðan af síður hvaða menn­ing fólst í því að þessi nú jarð­sokknu stein­tröll voru reist. Þau eru þó merki um þjóð sem gat eitt­hvað mikið af sér. 

Mín skoðun er sú að viljum við varð­veita íslensk­una í sinni feg­urstu mynd þá skuli hún fylgja lat­ín­unni sem var annað tröll­aukið tungu­mál. Hún skuli geymd í bókum og hana sé hægt að læra í æðri mennta­stofn­unum fyrir þá sem yndi hafa af menn­ingu henn­ar.

Rétt­ast væri að taka þetta mál­ræksni sem nú er talað í land­inu úr notkun við hátíð­legt tæki­færi, t.d. á næsta Degi íslenskrar tungu. Gefa ætti alla mál­notkun frjálsa og láta það tungu­mál sem flestir aðhyllt­ust verða ráð­andi tungu í land­inu. Mér þykir lík­legt að það yrði illa töluð enska, en til hennar ber ég engar til­finn­ing­ar. Aðal­at­riðið er að allir skilji alla. Það væri líka til mik­illa bóta fyrir Íslend­inga almennt að enska yrði þeirra fyrsta tungu­mál. Það er í raun veru­leg hindrun í heim­inum í dag að tala ekki og skilja ekki til fulln­ustu enska tungu. Við yrðum ekk­ert minni Íslend­ingar þótt við töl­uðum ensku. Ekki frekar en Írar eru ekki minni Írar þótt þeir tali ekki gel­ísku. Aftur á móti eru þeim flestar leiðir greiðar í heim­inum í dag með sinni móð­ur­máls ensku.

Svo ég teygi nú þessar vanga­veltur lengra og leggi heims­menn­ing­unni lið, þá væri það mikil fram­för og til stór­kost­legrar hjálpar almennum skiln­ingi, menn­ingu og vin­áttu þjóða um allan heim, og um leið til höf­uðs löngu úreltum þjóð­ar­remb­ingi, hvaða tungu­mál sem þær töl­uðu. Sú fram­för væri ef allir gætu lesið allt sem skrifað væri í heim­inum burt­séð frá því hvort þeir skildu annað tungu­mál en sitt eig­ið. Það væri ef hljóð­staf­rófið (abc) væri lagt niður og í stað­inn tekið upp tákn­mál eins og t.d. í Kína og Jap­an. Allur heim­ur­inn í dag notar ákveðið tákn­mál sem allir skilja. Það er talna­kerf­ið. Það vildu víst fáir  leggja það nið­ur. Ef les­málið væri einnig tákn­mál, þá skipti engu hvaða tungu­mál þú kynnir eða kynnir ekki, allt les­mál væri full­kom­lega skilj­an­legt öll­u­m.