Í fram­tíð­inni verður efa­lítið talað um árið 2020 sem veiru­ár­ið. Veiru­fárið hefur að sjálf­sögðu sett mark sitt á allt sem lýtur að sótt­vörn­um, almanna­vörn­um, lyfja­rann­sókn­um, far­ald­urs­fræði og lækn­is­fræði. Veiran hefur sett mark sitt á öll mann­leg sam­skipti og mann­legt félag síð­ast­liðna 10 mán­uði eða svo. Hag­fræðin er engin und­an­tekn­ing í því efni. Hag­fræð­ingar þurftu þó ekki að finna upp ný hug­tök eða nýjar aðferðir til að greina afleið­ingar fárs­ins og gefa ráð um mögu­leg við­brögð. En veiran varð til þess að hug­tök sem áður voru umfjöll­un­ar­efni á mis­-syfju­legum fyr­ir­lestrum urðu allt í einu að almenn­ings­eign. Hug­tök á borð við almanna­gæði (e. public goods) og ytri áhrif (e. externa­lities) setja nú frekar en áður mark sitt á orð­ræðu stjórn­mála­manna, stjórn­mála­skýrenda og ann­arra sem fjalla um álita­efni á opin­berum vett­vangi. En hvert er inn­tak þess­ara hug­taka og hvaða leið­bein­ingu má fá um úrlausn­ar­efni veiru­árs­ins með þau að vopni?

Almanna­gæði

Hreint og ómengað and­rúms­loft eru almanna­gæði. Sama á við um „veiru­frítt“ sam­fé­lag. For­feður og for­mæður okkar bjuggu ekki við þau almanna­gæði. Misl­ing­ar, barna­veiki, hlaupa­bóla, kól­era og aðrar sóttir gengu með jöfnu milli­bili rétt eins og inflú­ensa gerir nú.  Þessar far­sóttir áttu sinn þátt í stuttri með­al­ævi. Sumar sóttir lögð­ust þungt á yngstu ald­urs­hópana, aðrar á þá eldri, enn aðrar á þá sem voru á miðjum aldri. Helstu tækin til að hefta útbreiðslu far­sótta á fyrri tíð voru sótt­kví og ein­angr­un. Þessi tæki virk­uðu mis­vel, mest vegna þess að þeir sem þeim beittu skildu, eða mis­skildu, eðli smitefnis og smit­leið­ir. Þannig voru holds­veikir settir í ævi­langa sótt­kví og ein­angr­un.

Nú hafa Vest­ur­landa­búar fengið að kynn­ast því um hríð hvernig lífið er þegar almanna­gæðin „veiru­frítt“ sam­fé­lag eru af skornum skammti. Til­koma veirunnar minnk­aði hag­kerfi heims­ins um 3-10% í einu vett­vangi. Við getum svo reynt að velta fyrir okkur áhrifum við­var­andi drep­sótt­ar­hættu á hag­vaxt­ar­mögu­leika. Net­flix tæki við af kvik­mynda­hús­um, streymi tæki við af tón­leikum og leik­sýn­ing­um, fjar­kennsla tæki við af skóla­sókn með ófyr­ir­sjá­an­legum afleið­ingum fyrir bæði fram­boð á og eft­ir­spurn eftir þessum þáttum öll­um. Lík­lega myndu hag­kerfi þró­ast til auk­ins sjálfs­þurft­ar­bú­skapar þar sem ekki er hægt að koma staf­rænum lausnum við. Ávinn­ingur af verslun myndi minnka. Ávinn­ingur af per­sónu­legri þjón­ustu myndi sjálf­sagt að mestu leyti hverfa. Þær fjöl­skyldur yrðu vel settar sem byggju að flinkum sjálf­mennt­uðum hár­snyrtum og sjúkra­þjálf­ur­um. Að maður tali ekki um sjálf­mennt­aða tann­úr­drátt­ar-­tækna.

Ytri áhrif og almannaskaði

Þau ytri áhrif sem fylgja drep­sóttum eru býsna mögn­uð. Hag­fræð­ingar segja gjarnan sög­una um býflug­una og blómin þegar þeir útskýra hug­tak­ið: Býfl­ug­urnar sækja hun­ang í blóm­in, og auðga þannig býflugna­bónd­ann. En í leið­inni eykst upp­skera þess sem að ræktun stend­ur. Þannig eykur starf­semi býflugna­rækt­and­ans ávinn­ing epla­bónd­ans þó svo blý­flugna­bónd­anum sé „slétt sama“ um afkomu epla­bónd­ans. Þarna eru dæmi um jákvæð ytri áhrif sem fyrst og fremst eru milli tveggja aðila, býflugna­bónd­ans og epla­bónd­ans. En ytri áhrif geta líka verið nei­kvæð og jafn­vel haft á sér yfir­bragð almannaslæmsku (pu­blic bad): Sá sem leggur af stað að heiman í sínum einka­bíl klukkan 8 mín­útur í 8 á hefð­bundnum morgni í Reykja­vík kemst vissu­lega á end­anum á áfanga­stað. En í leið­inni tefur hann fyrir öllum hinum sem lögðu af stað um svipað leyt­i.  Í leið­inni rótar hann upp svifryki sem veldur öðrum angri og van­líð­an. Allt eru þetta dæmi um nei­kvæð ytri áhrif þar sem aðgerðir eins hafa nei­kvæð áhrif á marga.

Þó nei­kvæð ytri áhrif hafi yfir­bragð almannaslæmsku er umfangi þeirra oft­ast nær ákveðin tak­mörk sett. Í morg­un­um­ferð­inni kennir reynslan sumum að flýt­ing eða seinkun brott­ferðar sparar tíma. Ferða­menn forð­ast sömu­leiðis staði þar sem loft­mengun er mik­il, sumir heima­manna flytja burt og kjósa minni meng­un. Hin nei­kvæðu áhrif tempra sinn eigin vaxt­ar­fer­il. Það sama er ekki hægt að segja um smit­andi drep­sótt. Smit­andi drep­sótt temprar sig sjálfa með því að drepa hýsla smitefn­is­ins eða með því að hýslar sem hafa sýkst mynda ónæmi gagn­vart end­ur­tek­inni sýk­ingu. Í spænsku veik­inni féllu 50-100 millj­ónir manna á sínum tíma. Þetta er mik­il­vægt vegna þess að það þýðir að aðgerð­ar­leysi gagn­vart smit­andi drep­sótt er ekki val­kostur þó svo aðgerð­ar­leysi gagn­vart öðrum nei­kvæðum ytri áhrifum kunni að vera skásta lausnin í bráð. Smit­sótt sækir fram sam­kvæmt lög­málum veld­is­vaxt­ar: einn sýkir fjóra, fjórir sýkja sext­án, sextán sýkja sex­tíu og fjóra, sex­tíu og fjórir sýkja 1024, ........ Þetta hefur þó farið fram­hjá sumum þeirra sem fjalla um stjórn­mál reglu­lega. Stöku álits­gjaf­ar, gjarnan tengdir umsvifa­miklum atvinnu­rek­end­um, hafa hamrað á að ekki megi draga of mikið úr efna­hags­um­svif­um. Þessir álits­gjafar hafa skyndi­lega miklar áhyggjur af að streita og ein­mana­leiki, atvinnu­leysi og aðgerð­ar­leysi muni höggva skörð í mann­hjörð­ina. Þessi afstaða afhjúpar bæði rör­sýn og tak­mark­aða virð­ingu fyrir stað­reynd­um. Rör­sýn vegna þess að budd­unni er gef­inn algjör for­gang­ur. Skamm­tíma atvinnu­leysi skapar vissu­lega vanda­mál, sér­stak­lega ef það verður að lang­tíma­at­vinnu­leysi. Skað­leg áhrif Covid-19 koma fram á 2-8 vik­um. Þessar stað­reyndir skammta for­gang: Bar­áttan við veiruna verður að hafa for­gang fram yfir bar­átt­una við efna­hags­leg áhrif henn­ar; til skamms tíma lit­ið. Það er ekki ein­falt við­fangs­efni. Í lok árs dregur tíma­ritið Economist saman helstu töl­ur, sem ekki eru mjög upp­lífg­andi: Yfir 70 millj­ónir manna hafa sýkst og aukn­ingin er nú 4,3 millj­ónir á viku; 7 millj­ónir glíma við lang­vinn áhrif sýk­ing­ar­innar og vitað er um 1,6 millj­ónir dauðs­falla vegna Covid-19. Þeim fjölgar um 75 þús­und á viku og enn er langt í að þessi vonska sé að drepa sjálfa sig (með myndun hjarð­ó­næm­is). Það hleypur veld­is­vöxtur í þessar tölur í hvert sinn sem slakað er á.

Bjart­ara ljós við enda gang­anna

Lækn­is­fræði­leg við­brögð við Covid-19 hafa styrkst eftir því sem liðið hefur á árið. Þróun bólu­efn­is, sem í upp­hafi árs var talin taka ára­tug, er lok­ið. Nú er unnið að tækni­legum úrlausn­ar­efn­um; að auka fram­leiðslu úr hund­ruðum skammta í millj­arða skammta; að fram­leiða lyfjaglös; að fram­leiða þurrís til að flytja efn­ið; að kenna heil­brigð­is­starfs­fólki að gefa bólu­efn­ið. Lækn­ing­ar­úr­ræði fyrir þá sem fá Covid hafa batn­að, en fram­þró­unin á þeim vett­vangi er mun hæg­ari en þróun bólu­efn­is. Þessar „lækn­is­fræði­legu“ stað­reyndir hafa breytt mögu­leikum stjórn­valda til að grípa inn í atburða­rás­ina. Í stað þess að leggja áherslu á að hemja veld­is­vöxt (jafn­vel líta á línu­legan vöxt sem sig­ur) næstu 5-10 árin varð raun­hæft upp úr miðju ári (eða fyrr) að miða aðgerðir við „fulln­að­ar­sig­ur“ gagn­vart far­sótt­inni innan 2ja ára. Í stað þess að gera áætl­anir um að lifa með veirunni í áratug gátu stjórn­völd und­ir­búið aðgerð­ar­á­ætlun byggða á næstum veiru­lausri fram­tíð eftir 2 ár. Þó það kunni að hljóma þver­sagn­ar­kennt gefur til­vist bólu­efn­is­ins til­efni til að herða sótt­varn­ar­að­gerð­ir, tak­marka ferðir og ferða­lög, tak­marka fram­boð á per­sónu­legri þjón­ustu. Það er því ekki hægt að fagna góðum tíð­indum með hefð­bundnum hætti

Fálm­kennd við­brögð eða fum­laus

Við­brögð stjórn­valda við ógn drep­sótt­ar­innar hafa spannað allan skal­ann, frá afneitun (Trump, Bol­sen­aro) til algjörs útgöngu­banns (Kína). Kín­verjar bættu sér upp seina­gang og afneitun á upp­hafsvikum far­sótt­ar­innar með þving­unum sem ein­vörð­ungu eru mögu­legar í fáræð­is­ríkj­um. Með lokun landamæra og tíma­bundnum lok­unum ein­stakra land­svæða tókst bæði Áströlum og Ný-­Sjá­lend­ingum að tak­marka útbreiðslu veirunnar og nán­ast kæfa hana. Fjöldi þeirra sem hafa smit­ast er um 1100 á milljón í Ástr­al­íu, ríf­lega 400 á milljón á Nýja Sjá­landi, á móti 15.000 á milljón á Íslandi og 55.000 á milljón í Banda­ríkj­un­um. Nýgengi í Ástr­alíu og Nýja Sjá­landi mælist um það bil 1 á milljón á dag nú sam­an­borið við um 20 á milljón á dag hér á landi.

Nýja Sjá­land og Ástr­alía eru eyjar þó stærri séu en Ísland. Aðeins íbúar land­anna hafa fengið að koma inn í landið og geta þurft að sæta hálfs mán­aðar ein­angrun áður en þeim er heim­ilt að fara út meðal sam­borgar­anna. Blossi far­sóttin upp eins og gerð­ist í Mel­bo­urne fyrr í haust er gripið til harðra útgöngu­tak­mark­ana. Í Banda­ríkj­unum og Bras­ilíu geisar far­sóttin stjórn­lítið eða stjórn­laust með til­svar­andi mann­fórnum (yfir 300 þús­und Banda­ríkja­menn eru nú fallnir í val­inn). Ísland er, ásamt hinum Norð­ur­lönd­unum og löndum Norð­ur­-­Evr­ópu, ein­hvers staðar á „skárri“ enda skal­ans ef svo má segja. Far­sóttin geisar ekki stjórn­laust, en langt er í frá að sami árangur hafi náðst eins og í lönd­unum tveimur í Eyja­álfu. Ástæð­una má rekja til þess að stjórn­völd hér á landi jafnt og í nágranna­lönd­unum hafa ekki náð að virða almannaslæmsku-ein­kenni far­sótt­ar­innar með sama hætti og stjórn­völd Ástr­alíu og Nýja Sjá­lands. Hér á landi og víðar í Evr­ópu hafa stjórn­völd látið undan efna­hags­legum hags­munum strax og tekst að koma böndum á nýgengi. Á miðju sumri var búið að ná þeim árangri að Ísland var nán­ast veiru­laust, rétt eins og Nýja Sjá­land. Þá voru landa­mæri opnuð og óskimuðum ferða­löngum veitt frjáls för um land­ið. Afleið­ing­arnar komu fram nokkrum vikum síð­ar, sjá mynd 1. 

Seinni topp­ur­inn á bláa ferl­inum er aug­ljós afleið­ing opn­un­ar­inn­ar. Á meðan Ný Sjá­lend­ingar stefna 40.000 manns á rug­by-­leik loka Íslend­ingar skólum og tak­marka mjög aðgang fólks að versl­unum og veit­inga­húsum. Sam­an­burður á reynslu þess­ara eyþjóða þriggja sýnir svo ekki verður um villst að opin landa­mæri og veiru­frítt land fara ekki sam­an. Lokuð landa­mæri, eða skil­yrð­is­laus krafa um ein­angrun við komu til lands­ins, eru ekki trygg­ing fyrir veiru­lausu landi, en eru nauð­syn­leg for­senda.

Hag­vaxt­ar­tölur benda ekki til að harðar sótt­varn­ar­að­gerðir í Ástr­alíu og Nýja Sjá­landi hafi haft telj­andi nei­kvæð áhrif á hag­vöxt eða hag­þróun sam­an­borið við t.d. Banda­ríkin þar sem sótt­varnir hafa verið í skötu­líki. Tafla 1 sýnir árs­fjórð­ungs­legan vöxt lands­fram­leiðslu í þessum löndum þremur auk Íslands. Árs­fjórð­ungs­vöxtur Nýja Sjá­lands á 3ja árs­fjórð­ungi 2020 er með því allra mesta sem mælst hefur þar í landi.

Úrvinnsla efna­hags­legra afleið­inga

Veiru­varnir koma afar mis­jafnt niður á ólíkum atvinnu­veg­um, ólíkum starfs­hóp­um, ólíkum ald­urs­hóp­um. Sótt­varn­ar­að­gerðir stjórn­valda koma illa niður á hag sumra en bæta hag ann­arra umfram það sem hefði orð­ið. Sam­fé­lags­sátt og rétt­læti kallar á að stjórn­völd grípi til efna­hags­að­gerða sem milda höggið gagn­vart þeirri starf­semi og þeim starfs­mönnum sem er bein­línis bannað að starfa. Hluta­bóta­leið og leng­ing gild­is­tíma tekju­tengdra atvinnu­leys­is­bóta upp­fylla þetta skil­yrði að hluta. En margir hópar upp­fylla ekki skil­yrði fyrir bótum af þessu tagi og þar hafa íslensk stjórn­völd verið svifa­sein sam­an­borið við stjórn­völd víða ann­ars stað­ar.

Sam­an­lagður halli hins opin­bera á árunum 2020 til 2022 verður um 30% af lands­fram­leiðslu. Þessi mikli halla­rekstur er mögu­legur af tveimur ástæð­um. Í fyrsta lagi var skulda­staða hins opin­bera (rík­is­ins sér­stak­lega) góð við upp­haf far­ald­urs­ins. Í öðru lagi er inn­lendur sparn­aður óvenju­mik­ill. Þannig koma opin­ber útgjöld að hluta til í stað einka­út­gjalda án þess að setja þrýst­ing á gengi og skulda­kjör erlend­is. Allt er þetta í stíl við for­spár John Mayn­ard Key­nes frá því á 4. ára­tug 20. ald­ar. Auk­inn sparn­aður einka­geirans getur kallað fram efna­hags­sam­drátt eða efna­hag­skreppu. Við þær aðstæður getur hið opin­bera gripið inn í og dregið úr sam­drætti eða komið í veg fyrir sam­drátt. Með aðgerðum sínum örvar hið opin­bera tekju­sköp­un­ina, eykur þjóð­ar­tekj­ur. Ísland hf. verður rík­ara en ella vegna halla­rekst­urs rík­is­sjóðs! Það er mik­il­vægt að sá árangur verði ekki að engu gerður með óhóf­legum aðhaldsaðgerðum og nið­ur­skurði þegar landið fer að rísa á ný. Slíkar raddir eru vissu­lega teknar að heyr­ast þó ekki sé byggt á úttektum eða hag­fræði­legri þekk­ingu. Sá söngur er falsk­ur. 

Höf­undur er pró­­­­fessor í hag­fræði við Háskóla Íslands.