Sífellt færri fá þann draum upp­fylltan að verða blaða­menn og starfa á fjöl­miðli. Það að segja frétt­ir, skýra út mál­efni sem brenna á fólki, kafa djúpt í orð og gjörðir vald­hafa og setja í sam­hengi er á herðum færri og færri ein­stak­linga. Blaða- og frétta­mönnum fækkar og fáar lausnir eru í sjón­máli til að sporna við þró­un­inni.

Þessi afleita þróun á sér ekki aðeins stað hér á landi, en meira en helm­ingi færri eru starf­andi á fjöl­miðlum nú en voru fyrir um ára­tug sam­kvæmt Menn­ing­ar­vísum Hag­stof­unn­ar, heldur er staðan svipuð víða um heim. Frétta­miðlar sem taka hlut­verk sitt alvar­lega og leit­ast við að rækja hlut­verk sitt um að veita vald­höfum aðhald, eiga sér­lega erfitt upp­drátt­ar. Frétt­ir, frétta­skýr­ingar og hvers kyns dýpri grein­ingar fjöl­miðla og rann­sókn­ar­vinna kostar veru­lega fjár­muni, hver svo sem mið­ill­inn er, en gjarnan hriktir í tekju­stoð­um, sem setur ákveðið strik í reikn­ing­inn.

Fag­mennska kostar

Fag­leg og vönduð blaða­mennska kostar tíma og þekk­ingu. Fjár­fest­ing í menntun og upp­bygg­ingu blaða­manna sem þroskast yfir í að skila af sér mik­il­vægum grein­um, frétt­um, við­töl­um, frétta­skýr­ing­um, þáttum eða öðru sem hjálpar okkur að skilja ver­öld­ina kemur marg­falt til baka til sam­fé­lags­ins.

En hvar innan sam­fé­lags­ins á að greiða fyrir efn­ið? Hvaðan eiga pen­ing­arn­ir, sem fjöl­miðlar þurfa að nota til að geta alið af sér öfl­uga blaða­menn með bein í nef­inu, að koma? Það er ekk­ert leynd­ar­mál að lít­ill fjöl­mið­ill með stórt blaða­mennsku­hjarta eins og Kjarn­inn á oft erfitt með að ná endum sam­an. Stærri miðlar streða líka og þegar rætt er við kollega í öðrum löndum kemur í ljós að vanda­málin eru alls staðar svip­uð. Tekju­stoðir gefa eftir í sam­keppni við tæknirisa og sam­keppnin um tíma fólks harðnar sífellt.

Inn­lendir miðlar fá ekki hluta af auknu aug­lýs­ingafé

Aug­lýs­ingar eru ein af þeim tekju­stoðum sem flestir fjöl­miðlar reiða sig á upp að vissu marki. Eng­inn vill þó vera alveg háður aug­lýs­ing­um, það hafa til að mynda frí­blöð rekið sig á. Tekjur af aug­lýs­ingum sveifl­ast gjarnan hressi­lega eftir árs­tíðum og mán­uðum þannig að erfitt getur reynst að sjá fram í tím­ann.

Eins og fram kom í nýlegri sam­an­tekt Hag­stof­unnar um skipt­ingu aug­lýs­inga­fjár sem greint var frá í frétt Kjarn­ans þá hafa erlendir miðlar aldrei tekið til sín stærri hluta af íslensku aug­lýs­inga­kök­unni. Í sömu tölum kem fram að kakan hefur aldrei verið stærri, en inn­lendir fjöl­miðlar njóta þess ekki heldur tækni­fyr­ir­tæki á borð við Face­book og Google.

Fyrir fram­kvæmda­stjóra á fjöl­miðli er þetta graf afskap­lega sorg­leg sjón. Við vitum vel að það er ekki hægt að keppa um dekkun og birt­ingar við Mark Zucker­berg eða Goog­le, það verður aldrei hægt. En það er hægt að gera ýmis­legt til að tryggja að inn­lendir fjöl­miðlar geti keppt á sann­gjarnan hátt við tækniris­ana. Til dæmis mætti hlusta á til­lögur sem Blaða­manna­fé­lag Íslands hefur lagt fram, en félagið hefur ítrekað skorað á stjórn­völd að grípa til aðgerða til að styðja við einka­rekna fjöl­miðla.

Það telur félagið meðal ann­ars hægt að gera með því að skatt­leggja þessi erlendu fyr­ir­tæki. Þannig myndi sam­keppn­is­staðan skána en lagt er til að gengið sé enn lengra til stuðn­ings íslenskum fjöl­miðlum og láta það fjár­magn sem skatt­lagn­ing erlendu tæknirisanna skilar renna í sér­stakan sjóð sem væri úthlutað óskert til íslenskra einka­rek­inna miðla, líkt og segir í til­lög­un­um.

Engin stefna hjá hinu opin­bera um aug­lýs­inga­kaup

Önnur til­laga snýr að því að hið opin­bera setji sér stefnu um aug­lýs­inga­kaup. Ríki, stofn­anir og sveit­ar­fé­lög myndu fara fram með góðu for­dæmi og taka ákvörðun um að beina sínu aug­lýs­inga­fé, sem er umtals­vert, til inn­lendra miðla í stað þess að styrkja í rauknum mæli erlenda tæknirisa sem ekk­ert leggja til sam­fé­lags­ins. Í raun er furðu­legt að þessi stefna hafi enn ekki litið dags­ins ljós, ekki síst í ljósi auk­innar vit­undar um mik­il­vægi þess að sýna sam­fé­lags­lega ábyrgð.

Fjöl­miðlar skipta sköpum fyrir sam­fé­lag­ið, þeir hafa hlut­verk í lýð­ræð­is­ríki og það skiptir máli að þeir séu til. Og fjöl­miðlar lifa ekki án pen­inga, ekki frekar en önnur fyr­ir­tæki. Blaða­mönnum fjölgar heldur ekki án þess að fjöl­miðlar styrk­ist.

Varð­andi aðra aug­lýsendur en hið opin­bera, venju­leg fyr­ir­tæki sem eru að reyna að ná athygli á sínar vörur og þjón­ustu, þá er auð­vitað skilj­an­legt að þau nýti sér öfl­ugar aug­lýs­inga­vélar Face­book og Google. En inn­lendir miðlar þurfa kannski, auk þess að sýna fram á töl­fræði um birt­ing­ar, að höfða til þess í auknum mæli að aug­lýsendur sýni sam­fé­lags­lega ábyrgð og beini aug­lýs­ingafé sínu til inn­lendra fjöl­miðla.

Les­endur sýna sam­fé­lags­lega ábyrgð

Áskriftir eða styrkir eru önnur leið til að afla fjár fyrir fjöl­miðla. Þá eru það les­end­ur, áhorf­end­ur, neyt­endur sem greiða fyrir efn­ið. Þeir sem hafa áhuga greiða fyrir lest­ur­inn, áhorfið eða hlust­un­ina. Þetta er góð leið að því leyti að um er að ræða fjölda smærri upp­hæða, og sveifl­urnar því gjarnan mun minni milli mán­aða heldur en í aug­lýs­ing­um. Þótt nokkrir detti út milli mán­aða hefur það ekki eins mikil áhrif á tekjur eins og ef aug­lýs­inga­samn­ingur dettur út.

Hjá Kjarn­anum eru styrkir frá les­endum um helm­ingur tekna, fólkið tekur þannig virkan þátt í að halda miðl­inum úti og má segja að les­endur sýni þannig sam­fé­lags­lega ábyrgð í verki.

Sam­keppnin í heimi fjöl­miðla snýst þó ekki endi­lega bara um að keppa um aug­lýs­ingafé og áskrif­endur eða styrkj­end­ur. Hún snýst um tíma fólks.

Keppnin sem við á Kjarn­anum tökum þátt í á hverjum degi gengur út á að fá fólk til að setja tíma sinn í að lesa okkar frétt­ir, að lesa okkar frétta­skýr­ing­ar. Hún snýst um að fá fólk til að setja tíma sinn (og helst pen­inga líka) í Kjarn­ann frekar en að horfa á Net­fl­ix, frekar en að ryk­suga stof­una, frekar en að lesa dag­blað, frekar en að skrolla á TikTok eða Face­book.

Stjórn­mála­menn hafa gengið of skammt

En þarna leyn­ist einmitt kjarni máls­ins - það er svo margt sem er hægt að verja tíma sínum í, annað en að lesa frétt­ir. Margt annað hægt að gera en að lesa fréttir um vaxta­á­kvarð­an­ir, vind­virkj­anir eða verð­bólgu­þrýst­ing. Af hverju ekki að fara bara til Tene? Það er hægt að safna fyrir því með því að leggja fyrir and­virði þess sem ann­ars væri varið í styrk til Kjarn­ans eða áskrift að ein­hverjum fjöl­miðli mán­að­ar­lega. Og það er hægt að nota tím­ann sem færi í að lesa Kjarn­ann í að vinna fyrir pen­ingum sem geta gengið upp í ferð­ina til Tene.

Það er mikið lagt á almenn­ing að eiga að halda uppi fjöl­miðl­um, en stjórn­mála­menn hafa hingað til viljað ganga mjög skammt í að styðja við einka­rekna fjöl­miðla. Miðað við nýj­ustu fréttir sýn­ist okkur að enn eigi að skipa nefnd til að ræða um hvernig megi styðja við fjöl­miðla. Les­endur okkar eru sú nefnd sem skiptir mestu og við erum ákaf­lega þakk­lát þeirri nefnd fyrir að kjósa Kjarn­ann. Draum­ur­inn væri þó auð­vitað að stækka, eflast, ráða fleiri blaða­menn og geta stundað enn meira af fag­legri og vand­aðri blaða­mennsku, því við trúum því að það skipti sköpum fyrir sam­fé­lag­ið.

Fækkun blaða­manna, veikar tekju­stoðir og ósann­gjörn sam­keppni við erlenda miðla eru ekki ný sann­indi fyrir okkur sem stýrum fjöl­miðlum heldur óheilla­þróun sem stjórn­mála­menn hafa verið minntir á margoft síð­ustu ár að þurfi að snúa við. Almenn­ingur getur gert sitt með því að styrkja eða ger­ast áskrif­endur af þeim fjöl­miðlum sem þeim líkar við og aug­lýsendur geta sýnt sam­fé­lags­lega ábyrgð, en það eru þó fyrst og fremst ráða­menn sem þurfa að taka við sér.

Það er ekk­ert að því að fara til Tene, en við þurfum líka frétt­ir.

Höf­undur er fram­kvæmda­stjóri Kjarn­ans miðla ehf.