Heiti þessa pistils kann ef til vill að koma ein­hverjum spánskt fyrir sjón­ir; að árið sem er að líða hafi verið frá­bært fyrir íþrótt­irn­ar. Fyrir það fyrsta þá setti Covid-á­standið íþrótta­starf­inu tals­verðar skorður á árinu, og eins þótti árangur okkur Íslend­inga á stærstu sviðum íþrótt­anna ekki merki­leg­ur. Sem dæmi má nefna þótti mörgum árangur okkar fólks á Ólymp­íu­leik­unum vera óvið­un­andi og karla­lands­liðið í knatt­spyrnu átti í vök að verj­ast innan sem utan vall­ar. Stærsta mál íþrótt­anna reynd­ist vera KSÍ-­málið svo­kall­aða, þar sem þó nokkrar ásak­anir komu fram um kyn­ferð­is­lega áreitni eða ofbeldi gull­kyn­slóðar lands­liðs­manna karla­lands­liðs­ins okkar í knatt­spyrnu gagn­vart kon­um, og um þöggun knatt­spyrnu­sam­bands­ins á mál­un­um. Það mál hefur haft mikla eft­ir­mála, sem ekki eru enn til lykta leidd­ir, en hafa þó haft í för með sér að lands­liðs­menn voru teknir úr lið­inu, for­maður og stjórn knattspyrnu­sam­bands­ins sögðu af sér, og sam­fé­lags­um­ræðan var mikil og til­finn­inga­þrung­in.

Einnig opin­ber­aði það mál að íþrótta­hreyf­ingin í heild sinni var ekki í stakk búin til að takast á við slík mál, þar sem ferlar virð­ast víða hafa verið óljósir og ýmis mál voru óupp­gerð, og enn fremur að eitt­hvað væri hugs­an­lega í ólagi í kúltúr íþrótt­anna. En þó atburða­rás KSÍ-­máls­ins síð­ustu mán­aða hafi verið sárs­auka­full fyrir mikið af því fólki sem að mál­unum kom, og óþægi­leg fyrir marga aðra – og það skal ekki gert lítið úr því – þá má halda því fram að atburðir árs­ins hafi allt í senn verið mik­il­vægir, tíma­bærir og nauð­syn­leg­ir, í stóra sam­hengi hlut­anna. 

Íþróttir og félags­leg vanda­mál

Það er margt gott um íþrótt­irnar að segja. Íþrótta­hreyf­ingin myndar stærstu frjálsu félaga­sam­tök lands­ins og teng­ist meiri­hluti lands­manna íþrótta­hreyf­ing­unni með einum eða öðrum hætti. Íþrótta­hreyf­ingin hefur skilað mik­il­vægu sam­fé­lags­legu hlut­verki til að mynda í formi jákvæðrar félags­mót­unar barna og ung­menna sem og til alls kyns for­varna og lýð­heilsu. Eins hafa íþrótt­irnar glatt land­ann og skapað fjöl­breytt störf og afleiður fyrir íslenskt efna­hags­líf. Íþróttir hafa þannig mótað og virkjað fjöl­breyttan félags-, menn­ing­ar- og mannauð um langa hríð hér á landi, ein­stak­lingum og sam­fé­lag­inu til heilla. Þar hefur fjöldi fólks í gegnum tíð­ina unnið ómet­an­legt starf. 

En íþrótt­irnar hafa einnig glímt við sín mein. Félags­fræðin hefur í gegnum tíð­ina leit­ast við að varpa ljósi á félags­leg vanda­mál sem leyn­ast undir sléttu yfir­borði sam­fé­lags­ins, og und­an­farin tutt­ugu ár hefur und­ir­rit­aður kennt nám­skeið í félags­fræði íþrótta við íslenska háskóla þar sem sér­stak­lega hefur verið fjallað um íþróttir í víðu félags­legu sam­hengi sem og félags­leg vanda­mál innan þeirra. Þau fræði sýna að með vax­andi afreks­á­herslum í íþrótt­unum þá hefur íþróttakúlt­úr­inn orðið óheil­brigð­ari og ómann­úð­legri, þar sem alls kyns mis­rétti og for­dómar hafa verið hluti af menn­ingu og venjum íþrótta. Sér­stak­lega hefur kúlt­úr­inn verið bendl­aður við það sem hefur verið kallað eitruð karl­mennska (e. toxic mascul­ini­ty), sem vísar til þátta í fari karla eins og að þeir sýni hörku og grimmd, til­lits­leysi og yfir­vald í garð ann­arra, og beri  auk þess með sér for­dóma og nei­kvæð við­horf gegn ákveðnum hópum sam­fé­lags­ins, eins og kon­um, sam­kyn­hneigðum og þeim sem eru á ein­hvern hátt öðru­vísi en staðalí­mynd íþrótta­kemp­unnar segir til um. Í slíkum kúltúr er óæski­legt að sýna veik­leika­merki, maður verður að bíta á jaxl­inn og harka af sér án þess að kveinka sér, sama hvað á bját­ar. Íþrótt­irnar geta verið harður og firrtur heimur og oft á tíðum hefur kappið borið feg­urð­ina ofur­liði – eins og séra Frið­rik var­aði við á sínum tíma. 

Þátta­skil í íþrótt­un­um?

Á árinu opin­ber­uð­ust hin duldu mein íþrótt­anna þegar ásak­anir um kyn­ferð­is­lega áreitni, mis­notkun og þöggun litu dags­ins ljós, og gerðu jafn­framt kröfu á íþrótta­sam­fé­lagið um að taka á þeim meinum í því mark­miði að gera íþrótt­irnar heil­brigð­ari og upp­byggi­legri. Og íþrótta­hreyf­ingin hefur reynt að bregð­ast við og er hún, í þessum skrif­uðu orð­um, að vinna hörðum höndum við að takast á við vand­ann og upp­ræta hann. Regn­hlíf­ar­sam­tök íþrótt­anna, ÍSÍ og UMFÍ, eru búin að taka málin föstum tökum og gang­ast við því for­ystu­hlut­verki sem þau eiga að sinna í íþrótta­hreyf­ing­unni. Íþrótta­sam­böndin og íþrótta­fé­lögin mörg hver eru búin að fara í gagn­gera nafla­skoðun í þessum efnum þar sem þau hafa skerpt á jákvæðum og heil­brigðum gildum íþrótt­anna, og end­ur­skoðað við­brögð, vinnu­brögð og ferla þegar eitt­hvað kemur uppá í starf­inu. Skila­boðin til stjórn­ar­fólks, þjálf­ara og iðk­enda eru orðin skýr; for­dóm­ar, og alls kyns áreitni og ofbeldi eiga ekki að líð­ast í íþrótt­um.

Og skila­boðin eru byrjuð að ná í gegn. Ég veit dæmi þess að meist­ara­flokkslið í knatt­spyrnu karla hafi bætt inn ákvæði í sekt­ar­sjóð leik­manna þess efnis að ef leik­menn liðs­ins eru staðnir að því að beita nei­kvæðri orð­ræðu gegn kon­um, sam­kyn­hneigðum eða öðrum, þá þurfi þeir að greiða sekt í sekt­ar­sjóð­inn. Þegar leik­menn eru farnir að taka það upp að berj­ast gegn for­dómum og mis­rétti innan íþróttalið­anna sinna, þá eru það merki um að skila­boðin séu að ná í gegn. Í því felst stóri sig­ur­inn. Ég vil hér með nota tæki­færið og skora á önnur lið að fylgja þessu for­dæmi. Því þegar að breyt­ing­arnar fara að raun­ger­ast innan íþrótt­anna með þessum hætti, þá vaknar raun­veru­leg von um að það sé hægt að laga það sem aflaga er í kúlt­úrn­um, og að íþrótt­irnar verði heil­brigð­ari og mann­eskju­legri fyrir alla.

Mennskan í íþrótt­unum

Merki þess að íþrótt­irnar séu að kom­ast á rétta braut hvað varðar mennsk­una í íþrótt­unum sáust líka úti í heimi. Á árinu neit­aði jap­anska tenn­is­konan Naomi Osaka til dæmis að koma fram á blaða­manna­fundum í tengslum við stór­mót þar sem hún treysti sér ekki til þess vegna and­legs álags. Svip­aða sögu má segja af banda­rísku fim­leika­stjörn­unni Simone Biles sem dró sig úr keppni á Ólymp­íu­leik­un­um, einnig vegna and­legs og lík­am­legs álags. Stóru frétt­irnar í þessum sögum eru ann­ars vegar að stór­stjörnur í íþróttum fóru að koma fram og við­ur­kenna veik­leika sína á árinu, í stað þess að fela þá eins og til hefur verið ætl­ast hingað til, og hins vegar að heim­ur­inn tók afstöðu þeirra fagn­andi. Í stað þess að for­dæma þessar íþrótta­konur fyrir að sýna veik­leika, þá voru þær hylltar fyrir það hug­rekki að stíga fram, við­ur­kenna van­mátt sinn og sýna heim­inum að þær væru mann­legar og heil­brigð­ar, en jafn­framt að það væri íþróttaum­hverfið sem væri óheil­brigt. Simone Biles var í kjöl­farið víða valin ein af mann­eskjum árs­ins, þrátt fyrir að hafa ekki unnið nein gull­verð­laun á Ólymp­íu­leik­unum fyrr á árinu, eins og til var ætl­ast fyrir leik­ana. Og mennsk­una mátti líka sjá þegar danski fót­bolta­mað­ur­inn Christ­ian Erik­sen féll niður eftir hjarta­stopp í fyrsta leik liðs­ins í Evr­ópu­keppn­inni í knatt­spyrnu í sum­ar, þar sem við­brögð leik­manna á vell­in­um, sem og knatt­spyrnu­heims­ins alls, ein­kennd­ust af mann­legri sam­kennd og stuðn­ingi. Við þetta má bæta þeim tíð­indum – sem ættu ekki að heyra til tíð­inda ef allt væri eðli­legt – að sam­kyn­hneigðir karlar opin­ber­uðu loks kyn­hneigð sína í íþróttum eins og knatt­spyrnu og í Amer­íska fót­bolt­an­um, og fengu mik­inn stuðn­ing frá íþrótta­sam­fé­lag­inu í kjöl­far­ið.  

Skila­boðin eru skýr

Sam­kvæmt fornri kín­verskri speki þá er fyrsta skref hvers ferða­lags jafn­framt það mik­il­væg­asta. Árið 2021 var í því sam­hengi frá­bært ár fyrir íþrótt­irnar því á árinu voru stigin mik­il­væg skref í átt til meiri mann­úðar í íþrótt­un­um. Í mínum huga eru skila­boð árs­ins skýr; mennskan var sig­ur­veg­ari árs­ins í íþrótt­un­um, á meðan firr­ingin um harða og sterka íþrótta­mann­inn sem nær árangri, hvað sem árang­ur­inn kann að kosta, tap­að­i. 

Lærdómur árs­ins er því ef til vill sá að þó að keppn­is­legur árangur sé vissu­lega eft­ir­sókn­ar­verð­ur, eins og að vinna til verð­launa á Ólymp­íu­leik­um, þá eru gildi íþrótt­anna fyrir heil­brigði, heilsu og mannúð sam­fé­lags­ins enn mik­il­væg­ari heldur en gull­verð­laun­in. Árið 2021 mark­aði þannig þátta­skil. Sjúk­ling­ur­inn var búinn að vera lengi veikur en nú er búið að ráð­ast á meinið og er sjúk­ling­ur­inn á bata­vegi. Nú þarf sjúk­ling­ur­inn að hlúa vel að sér, passa upp á sig, og gera allt sem í hans valdi stendur til að ná fullri heilsu. Atburðir árs­ins hafa, með öðrum orð­um, komið okkur í dauða­færi á að ráð­ast á und­ir­liggj­andi mein íþrótt­anna (og sam­fé­lags­ins alls) með það að mark­miði að gera íþrótt­irnar heil­brigð­ari og upp­byggi­legri en þær hafa verið um langa hríð, kom­andi kyn­slóðum til heilla. 

Að lokum

Eins erfitt og átak­an­legt KSÍ-­málið hefur reynst okk­ur, þá hefur það gert okkur kleift að rýna undir yfir­borð íþrótt­anna og koma auga á djúp­stæð­ari og almenn­ari vanda en við vildum almennt við­ur­kenna; að það er eitt­hvað í kúlt­úrnum sem er í ólagi – og á það auð­vitað ekki ein­ungis við í íþrótt­un­um, heldur einnig á öðrum sviðum sam­fé­lags­ins. En nú er lag að við­ur­kenna vand­ann og takast á við hann og getur íþrótta­hreyf­ingin verið í far­ar­broddi í þeim efn­um. Það er því við hæfi að enda þennan pistil á að rifja upp ríf­lega ald­ar­gömlum hvatn­ing­ar­orð Dr. Björns Bjarna­sonar frá Við­firði þar sem hann, í árdaga skipu­lags íþrótta­starfs hér á landi, reynd­ist sann­spár um bjarta fram­tíð íþrótt­anna á öld­inni sem leið. Í dag, 113 árum síð­ar, leyfi ég mér að halda því fram að atburðir árs­ins geti markað þátta­skil í að end­ur­heimta mannúð íþrótt­anna og segi, eins og Dr. Björn sagði þá: „Er þetta ekki dag­roði nýrrar íþrótta­ald­ar, fyr­ir­boði kjark­mik­illar kyn­slóð­ar.”

Höf­undur er pró­fessor í félags­fræði við Háskóla Íslands.