Árið 2022 er tíma­mótaár á hús­næð­is­mark­aði og á vinnu­mark­aði. Þetta er árið sem í fyrsta sinn er látið reyna á til fulls að fá löngu tíma­bæra aðlögun kjara­samn­ings að sér­stökum aðstæðum verka­fólks á höf­uð­borg­ar­svæð­in­u. 

Eins og allir vita hefur íbúða­verð á höf­uð­borg­ar­svæð­inu hækkað með for­dæma­lausum hætti á síð­ustu árum. Fyrir var íbúða­verð þar mun hærra en á lands­byggð­inni. Mán­að­ar­leiga á höf­uð­borg­ar­svæð­inu er nú að jafn­aði um 45% hærri þar en á lands­byggð­inni, sem nemur um 68.000 krónum á mán­uði. Það er því mun dýr­ara að búa og vinna á höf­uð­borg­ar­svæð­inu en ann­ars staðar á land­inu, bæði fyrir leigj­endur og eig­endur íbúða. Þessi munur nemur tugum þús­unda króna í fram­færslu á hverjum mán­uði.

Almennur fram­færslu­kostn­að­ur, án hús­næð­is­kostn­að­ar, er einnig ívið hærri að með­al­tali á höf­uð­borg­ar­svæð­inu, fyrir allar fjöl­skyldu­gerð­ir, sam­kvæmt fram­færslu­við­miðum félags­mála­ráðu­neyt­is­ins. Það er hins vegar hús­næð­is­kostn­að­ur­inn sem er helsta mein­semd­in.

Eftir tíu ára met­hækkun leigu hægði á hækk­unum hennar á höf­uð­borg­ar­svæð­inu á Kóvid-­tím­an­um, en á þessu ári hefur leigan hækkað mun hraðar á ný, eða um nærri 10% á sl. 12 mán­uð­um. Leigu­fé­lögin boða nú að þau muni færa leigu að mark­aðsvirði íbúð­ar­hús­næði á næsta ári. Það verða mjög miklar hækk­anir til við­bót­ar. Án leigu­bremsu og leigu­þaks eru leigj­endur óvarðir gegn taum­lausri græðgi margra leigu­sala.

Leigjendur eru almennt að greiða um 45% af ráð­stöf­un­ar­tekjum sínum í íbúð­ar­leigu. Um 10% leigj­enda búa jafn­vel við hús­næð­is­kostnað sem nemur 70% ráð­stöf­un­ar­tekna eða meira, sam­kvæmt könn­unum Hús­næð­is- og mann­virkja­stofn­un­ar. Í Evr­ópu er opin­bert við­mið að leiga verði ekki hærri en 25% ráð­stöf­un­ar­tekna. 

Óvenju örar hækk­anir Seðla­bank­ans á stýri­vöxtum að und­an­förnu hafa lagt tugi þús­unda auka­lega í hverjum mán­uði á heim­ili þeirra sem berj­ast við að eign­ast íbúð­ar­hús­næði. Hér er því algjört ófremd­ar­á­stand á hús­næð­is­mark­aði, sem bitnar ein­stak­lega illa á lág­launa­fólki á höf­uð­borg­ar­svæð­in­u. 

Í Lífs­kjara­samn­ingnum sem gerður var árið 2019 var samið um ágæta kaup­mátt­ar­aukn­ingu fyrir verka­fólk. Hús­næð­is­mark­að­ur­inn hefur hins vegar étið þá kaup­mátt­ar­aukn­ingu upp að stærstum hluta. Nýlega umsamdar launa­hækk­anir SGS, LV og iðn­að­ar­manna ná hvergi nærri að bæta það upp. Mikið álita­mál er nú hvort þær hækk­anir nái að halda kaup­mætti launa gagn­vart almennu verð­lagi áranna 2022 og 2023. Ef ekki verður eðli­leg kaup­mátt­ar­aukn­ing launa­fólks mun hag­vöxtur þess­ara ára renna nær óskiptur til eig­enda fyr­ir­tækja og fjár­magns. Þessi þróun hefur þegar sýnt sig í mik­illi aukn­ingu fjár­magnstekna hátekju­hópanna á árinu 2021. Árin 2022 og 2023 verða hátekju- og stór­eigna­fólki enn gjöf­ulli - að óbreyttu.

Ófull­nægj­andi hús­næð­is­stuðn­ingur stjórn­valda

Hús­næð­is­stuðn­ingur stjórn­valda hefur stór­lega rýrnað á síð­ustu tíu árum. Vaxta­bóta­kerfið sem veitti lægri tekju­hópum og þeim eigna­minni stuðn­ing sem nam að jafn­aði um 27% af vaxta­kostn­aði þegar best var veitti ein­ungis um 3% af vaxta­kostn­aði á árinu 2020 - og það hefur minnkað enn frekar síðan þá. Vaxta­bóta­kerfið hefur því sem næst verið eyði­lagt á sama tíma og íbúða­verðið hefur hækkað mun meira en áður hefur sést. Þetta hefur haft meiri áhrif á höf­uð­borg­ar­svæð­inu en á lands­byggð­inni.

Nýleg til­kynn­ing stjórn­valda um hækkun eigna­við­miða í vaxta­bóta­kerf­inu breytir litlu því önnur við­mið kerf­is­ins og upp­hæð bót­anna eru óbreytt. Þetta færir kerfið í besta falli örfá ár til baka en dugir hvergi nærri til að end­ur­reisa það, eins og þörf stendur til. Nýt­ing sér­eigna­sparn­aðar til greiðslu íbúða­skulda nýt­ist einkum hærri tekju­hópum og kemur alls ekki í stað­inn fyrir vaxta­bóta­kerf­ið. Lág­launa­fólk er því afar illa varið gegn rányrkju hús­næð­is­mark­að­ar­ins og óhóf­legu vaxta­okri Seðla­bank­ans.

Húsaleigubætur hafa ekki haldið í við hækkun leigu á sl. 10 árum. Hækkun húsa­leigu­bóta sem stjórn­völd kynntu í tengslum við kjara­samn­inga nýlega mun nema á bil­inu 5.000 til 7.000 krónur á mán­uði fyrir algengar húsa­leigu­bæt­ur. Það mun vega lítið á móti væntum hækk­unum leigu á næsta ári, því án leigu­bremsu og leigu­þaks er lík­leg­ast að leigu­sölum muni þykja auð­veld­ara að hækka leig­una enn frekar fyrir til­stilli þess­ara hækk­ana leigu­bóta, í óheftu umhverfi mark­að­ar­ins. 

Ætla mætti að húsa­leigu­bætur færu í meiri mæli til lág­launa­fólks á höf­uð­borg­ar­svæð­inu en á lands­byggð­inni, því leigan þar er miklu hærri. Svo virð­ist þó ekki vera, sam­kvæmt gögnum "Tekju­sögu" for­sæt­is­ráðu­neyt­is­ins. Lág­launa­fólk sem leigir á höf­uð­borg­ar­svæð­inu býr því ekki aðeins við allt aðra stöðu en sam­bæri­legur hópur á lands­byggð­inni heldur tekur húsa­leigu­bóta­kerfið ekki á þessum ólíku aðstæðum þannig að máli skipti.

Hús­næð­is­mark­að­ur­inn á höf­uð­borg­ar­svæð­inu skapar verka­fólki þar því mjög sér­stakar og þung­bærar aðstæð­ur, sem ógern­ingur er að horfa fram­hjá. Hár hús­næð­is­kostn­aður fylgir gjarnan stór­borgum og höf­uð­borg­ar­svæð­um. Það hefur víða áhrif á laun. Tökum dæmi frá nágrönnum okkar í Bret­landi.

Efl­ing­ar­fólk þarf Lund­ún­ar-á­lag á laun

Vel þekkt er í Bret­landi að fram­færslu­kostn­aður er um 20% hærri á London-­svæð­inu en ann­ars staðar í land­inu. Hús­næð­is­kostn­að­ur­inn er helsta mein­semdin þar, eins og hér. Af þeim sökum hefur tíðkast að greiða um 20% álag ofan á laun á London-­svæð­inu. Þetta hefur verið þannig í ára­tugi. Við þurfum nú sam­bæri­lega útfærslu hér á land­i. 

Efl­ing er fyrst og fremst stétt­ar­fé­lag verka­fólks á höf­uð­borg­ar­svæð­inu og jafn­framt langstærsta stétt­ar­fé­lag verka­fólks á Íslandi. Efl­ing­ar­fólk býr við lak­ari kjör en verka­fólk ann­ars staðar á land­inu, einkum vegna þessa hærri hús­næð­is­kostn­að­ar. Þetta og ýmis­legt annað gerir það að verkum að Efl­ing þarf öðru­vísi kjara­samn­ing en Starfs­greina­sam­bandið (SGS), til að koma til móts við sér­stöðu verka­fólks á höf­uð­borg­ar­svæð­in­u. 

Sam­tök atvinnu­rek­enda (SA) hafa hins vegar stað­fast­lega neitað að koma til móts við kröfur Efl­ingar þessa efn­is. Þau krefj­ast þess að kjara­samn­ingur á höf­uð­borg­ar­svæð­inu muni ekki kosta meira en kjara­samn­ingur SGS, þó það sé miklu dýr­ara fyrir verka­fólk að búa og stunda vinnu á höf­uð­borg­ar­svæð­inu. Það er frá­leit afstaða í ljósi hinnar aug­ljósu sér­stöðu sem þar er.

Efl­ing þarf því að fá öðru­vísi launa­töflu og sér­staka fram­færslu­upp­bót (Lund­ún­ar-á­lag) vegna hins háa hús­næð­is­kostn­að­ar. Allt annað er óeðli­legt og óvið­un­andi.

Árið 2022 er tíma­mótaár á hús­næð­is­mark­aði og á vinnu­mark­aði. Þetta er árið sem í fyrsta sinn er látið reyna á til fulls að fá löngu tíma­bæra aðlögun kjara­samn­ings að sér­stökum aðstæðum verka­fólks á höf­uð­borg­ar­svæð­in­u. 

Höf­undur er pró­fessor emeritus við HÍ og starfar sem sér­fræð­ingur hjá Efl­ing­u-­stétt­ar­fé­lagi.