Íslend­ingar ríf­ast um flest milli him­ins og jarð­ar. Við erum þrætu­gjörn þjóð og sam­ein­umst sjaldn­ast nær öll um nokkurn hlut annan en góðan árangur lands­liða í hóp­í­þróttum eða við­brögð við nátt­úru­ham­för­um. En við höfum haft sam­eig­in­legt og algjört traust á því að nið­ur­stöður þing­kosn­inga, hvernig sem þær fara, séu raun­veru­legar og end­an­leg­ar. 

Því trausti megum við alls ekki glata. Og heilt yfir hefur fram­kvæmd kosn­inga hér­lendis verið til fyr­ir­mynd­ar. Aðfinnslur alþjóð­legra eft­ir­lits­að­ila hafa helst snúið að þeim lýð­ræð­is­halla sem er í kjör­dæma­skip­an, og veldur því að atkvæði greitt í á Vest­fjörðum telur miklu meira en atkvæði greitt í Kópa­vog­i. 

Nú er hins vegar komin upp staða sem verður að taka mjög alvar­lega. Lands­kjör­stjórn greindi frá því á þriðju­dag að ekki hefði borist stað­fest­ing á því frá yfir­kjör­stjórn Norð­vest­ur­kjör­dæmis að með­ferð kjör­gagna hafi verið full­nægj­andi. Það er í fyrsta sinn í Íslands­sög­unni sem slík yfir­lýs­ing er gefin eftir þing­kosn­ing­ar. 

Á manna­máli þýðir það að ekki liggur fyrir stað­fest­ing um hvort átt hafi verið við atkvæða­seðla milli þess sem þeir voru tald­ir, og þess þegar þeir voru end­ur­taldir dag­inn eftir kosn­ing­arn­ar, með þeim afleið­ingum að fimm þing­menn misstu sæti sitt á Alþingi og aðrir fimm fengu þar sæti.

Staðan er því sú að við vitum ekki hvort fimm þing­menn séu rétt­kjörnir eða ekki.

Einn með óinn­sigl­uðum kjör­gögnum í 29 mín­útur

Taln­ingu í Norð­vest­ur­kjör­dæmi lauk milli sjö og hálf átta á sunnu­dags­morgun og í kjöl­farið voru kynntar loka­tölur snemma á sunnu­dags­morg­un. Á grund­velli þeirra var greint frá því opin­ber­lega að Karl Gauti Hjalta­son, fyrir Mið­flokk­inn í Suð­vest­ur­kjör­dæmi, Hólm­fríður Árna­dótt­ir, fyrir Vinstri græn í Suð­ur­kjör­dæmi, Lenya Rún Taha Karim, fyrir Pírata í Reykja­vík norð­ur, Guð­mundur Gunn­ars­son, fyrir Við­reisn í Norð­vest­ur­kjör­dæmi, og Rósa Björk Brynj­ólfs­dótt­ir, fyrir Sam­fylk­ing­una í Reykja­vík­ur­kjör­dæmi suð­ur, hefðu hlotið jöfn­un­ar­þing­sæti. Væru rétt­kjörnir þing­menn.

Ingi Tryggva­son, for­maður yfir­kjör­stjórnar í Norð­vest­ur­kjör­dæmi, fór svo heim að sofa, eftir að hafa frestað fundi yfir­kjör­stjórnar klukkan 7:35. Atkvæðin sem talin höfðu verið um nótt­ina voru skilin eftir í sal Hót­els Borg­ar­ness. Ekk­ert inn­sigli var sett á hurð­ina og kjör­gögnin sjálf voru ekki inn­sigl­uð, líkt og lög segja til um. Fund­inum átti að halda áfram klukkan 13. 

Sam­kvæmt fund­ar­gerð yfir­kjör­stjórnar mætti Ingi hins vegar aftur á taln­ing­ar­stað rétt fyrir hádegi, eða klukkan 11:46. Næsti með­limur yfir­kjör­stjórnar sem mætti á eftir Inga kom á stað­inn klukkan 12:15. Því var hann einn með óinn­sigl­uðum kjör­gögnum í 29 mín­út­ur.

Ekki ein­ing um end­ur­taln­ingu

Í grein­ar­gerð yfir­kjör­stjórn­ar, dag­settri 28. sept­em­ber 2021, segir Ingi að um það leyti þegar hann var á leið aftur á taln­ing­ar­stað hafi hann fengið „sím­tal frá for­manni lands­kjör­stjórnar og athygli okkar var vakin á því að það mun­aði litlu varð­andi upp­bót­ar­sæti í Norð­vestur og Suð­ur­kjör­dæmi og hvort það gæfi okkur til­efni til að skoða málið nán­ar.“

Vegna ábend­ing­ar­innar var farið yfir atkvæði greidd lista Við­reisn­ar. Í fyrsta bunka sem Ingi tók upp reynd­ust vera átta atkvæði sem talin höfðu Við­reisn en til­heyrðu Sjálf­stæð­is­flokki og eitt sem til­heyrði lista Fram­sókn­ar. 

Í fram­hald­i af því ­fór yfir­kjör­stjórn yfir öll atkvæði Við­reisnar lista til að kanna hvort öll önnur en fyrr­greind atkvæði til­heyrðu ekki örugg­lega Við­reisn. „Svo reynd­ist vera en þá lá fyrir að mann­leg mis­tök höfðu átt ­sér­ ­stað við taln­ingu atkvæða undir morgun og n­íu ­at­kvæð­i höfðu rang­lega ­lent í atkvæða­bunka C lista [Við­reisn] sem til­heyrð­u öðrum fram­boðs­list­u­m. ­Með hlið­sjón af þessu taldi yfir­kjör­stjórn ekki annað fært en að end­ur­telja öll atkvæð­i.“ 

Athygli vekur að það bað eng­inn um þessa end­ur­taln­ingu. Og fjöl­miðlar hafa greint frá því að ekki hafi verið ein­ing á meðal þeirra sem sitja í yfir­kjör­stjórn að ráð­ast í hana. Það var samt sem áður gert.

Fjöldi atkvæða allra breytt­ist

DV greindi frá því á fimmtu­dags­kvöld að með­höndlun atkvæða hafi haf­ist áður en allir með­limir kjör­stjórnar voru mættir á stað­inn og áður en umboðs­menn list­anna mættu til að vera við­staddir end­ur­taln­ing­una. Hluti kjör­stjórnar neit­aði vegna þessa að und­ir­rita fund­ar­gerð­ina vegna taln­ing­ar­inn­ar.

End­ur­taln­ingin skil­aði því að töldum atkvæðum fjölg­aði um tvö. Auðum seðlum fækk­aði um tólf og ógildum fjölg­aði um ell­efu. Atkvæði allra flokka breyttu­st, mest hjá Sjálf­stæð­is­flokknum sem græddi tíu atkvæði, en Við­reisn tap­aði flest­um, eða níu. Vegna þessa fór af stað jöfn­un­ar­sæta­hringekja sem gerði það að verkum að þeir fimm sem greint var frá hér að ofan voru skyndi­lega ekki lengur vænt­an­legir þing­menn, heldur fimm aðrir fram­bjóð­endur sömu flokka en úr öðrum kjör­dæm­um.

Guð­mundur Gunn­ars­son féll út sem jöfn­un­ar­maður Við­reisnar í Norð­vest­ur­kjör­dæmi og í stað hans kom Berg­þór Óla­son inn fyrir Mið­flokk­inn. Karl Gauti Hjalta­son úr Mið­flokki féll út í Suð­vest­ur­kjör­dæmi og í hans stað kom Gísli Rafn Ólafs­son frá Píröt­um. Í Reykja­vík norður féll Lenya Rún Taha Karim út sem jöfn­un­ar­maður Pírata og í hennar stað kom Jóhann Páll Jóhanns­son fyrir Sam­fylk­ing­una. Þá datt Rósa Björk Brynj­ólfs­dóttir út sem jöfn­un­ar­maður Sam­fylk­ing­ar­innar í Reykja­vík Suð­ur. Í hennar stað kom Orri Páll Jóhanns­son sem jöfn­un­ar­þing­maður Vinstri grænna. Í Suð­ur­kjör­dæmi datt Hólm­fríður Árna­dóttir út sem jöfn­un­ar­þing­maður Vinstri grænna og Guð­brandur Ein­ars­son kom inn í hennar stað sem jöfn­un­ar­þing­maður Við­reisn­ar.

Er í lagi að vita ekki hvort fimm þing­menn séu rétt­kjörn­ir?

Drögum þetta nú sam­an. Tölur voru til­kynntar að morgni sunnu­dags og á grund­velli þeirra lá fyrir að fimm ein­stak­lingar væru jöfn­un­ar­þing­menn í fimm kjör­dæm­um. Kjör­gögn í Norð­vest­ur­kjör­dæmi eru svo geymd við full­kom­lega ótryggar aðstæð­ur, og í and­stöðu við lög þar sem þau voru ekki inn­sigl­uð. Kjör­gögn voru inn­sigluð í öllum öðrum kjör­dæm­um.

Fyrir liggur að starfs­maður á hót­el­inu tók mynd af gögnum í því ástandi snemma morg­uns þar sem eng­inn annar sést vera inni í salnum þar sem gögnin voru geymd. Fleiri en einn inn­gangur er inn í sal­inn. 

Fyrir liggur að for­maður yfir­kjör­stjórnar var einn með ótryggum kjör­gögnum í hálf­tíma. Fyrir liggur að allar atkvæða­tölur breytast, sem er mjög óvenju­legt og á ekki að geta gerst sé réttum aðferðum beitt. Fyrir liggur að vegna þess­arar fram­kvæmdar telur lands­kjör­stjórn ekki tækt að full­yrða að með­ferð kjör­gagna – atkvæða – hafi verið full­nægj­and­i. 

Er ein­hver sem ætlar að halda því fram, að teknu til­liti til ofan­greinds, að hann viti hvort fyrri eða seinni taln­ingin sé rétt, eða hvort þær séu jafn­vel báðar rang­ar? Er ein­hver sem getur sagt með fullri vissu hver nið­ur­staða kosn­ing­anna í Norð­vest­ur­kjör­dæmi var? 

Klúður sem hefur víð­tæk áhrif

Ljóst er að þetta klúður í Norð­vest­ur­kjör­dæmi getur haft víð­tæk áhrif. Sýni­leg­ast er að fimm ein­stak­lingar gætu sest á þing sem þjóðin kaus ekki þang­að, sam­kvæmt gild­andi lög­um, og fimm ein­stak­lingar sem þjóðin kaus gætu orðið af þing­mennsku. 

Ef kosið yrði aftur í Norð­vest­ur­kjör­dæmi gætu t.d. kjós­endur Sós­í­alista­flokks Íslands, sem náði ekki inn manni á lands­vísu, ákveðið að setja atkvæði sín á annan flokk. Það gæti gert það að verkum að sá flokkur næði inn kjör­dæma­kjörnum þing­manni, sem myndi hafa bein áhrif á útdeil­ingu jöfn­un­ar­þing­sæta á land­inu öllu og á heild­ar­nið­ur­stöðu kosn­inga. Auk þess myndi það hafa áhrif á fjár­út­lát úr rík­is­sjóði til stjórn­mála­flokka, sem ákvarð­ast af magni atkvæða sem þeir fá hverju sinni.

Því er óvíst að end­ur­tekn­ing á kosn­ingu í Norð­vest­ur­kjör­dæmi sé nægj­an­leg. 

Ekki tími póli­tískra tæki­fær­is­sinna

Sam­kvæmt stjórn­ar­skrá eru það þing­menn sjálfir sem skera úr um lög­mæti kjör­bréfa þing­manna, eins sér­kenni­lega og það hljóm­ar. Ferlið er þannig að Lands­kjör­stjórn gefur út kjör­bréf til hinna nýkjörnu þing­manna, sem hún gerði í gær á grund­velli síð­ari taln­ing­ar. Þeir skipa kjör­bréfa­nefnd sem fer yfir vafa­at­riði sem komu upp í kosn­ingum og gerir svo til­lögur um hvernig eigi að fara með nið­ur­stöð­una. Alþingi úrskurðar loks end­an­lega um lög­mæti kjör­bréf­anna og hvort kosn­ing­arnar hafi verið gild­ar. Þar sitja þeir fimm þing­menn sem ekki liggur fyrir með vissu hvort séu rétt­kjörn­ir. 

Þetta er ekki mál sem á að falla í póli­tískar skot­graf­ir. Tap­arar í kosn­ingum eiga ekki að líta á það sem annað tæki­færi til að rétta hlut sinn. Lukku­ridd­arar eiga ekki að líta á það sem annað tæki­færi til að koma sínum manni í kjör­dæm­inu inn á þing. Sig­ur­veg­arar eiga ekki að nálg­ast málið út frá því sjón­ar­miði að verja sinn árangur og láta sem að þetta breyti ekki nið­ur­stöðum kosn­inga eða sé bara óheppi­leg­t. 

Tæki­fær­is­mennska á ekk­ert heim­ili í þeim aðstæðum sem hafa skap­ast. Þeir sem grípa til hennar gera lítið annað en að stað­festa hversu smá­ir, þröng­sýnir og sér­hags­muna­mið­aðir ein­stak­lingar þeir eru.

Hér er trú­verð­ug­leiki kosn­inga und­ir. Hann hefur beðið hnekki en það er hægt að bæta þann skaða að ein­hverju leyti með því að bregð­ast rétt við með það eitt að leið­ar­ljósi að end­ur­heimta það traust sem er horf­ið. Að benda á það hefur ekk­ert með sam­sær­is­kenn­ingar eða álhatta að gera, heldur virð­ingu fyrir lýð­ræð­inu og fram­gangi þess. 

Það er ein­fald­lega ekki hægt að sætta sig við að slumpa á nið­ur­stöðu þegar fyrir liggur að engin veit hvort fimm þing­menn séu rétt­kjörn­ir. Skiptir þar engu þótt afglöp for­manns kjör­stjórnar í Norð­vest­ur­kjör­dæmi breyti ekki fjölda þing­manna sem hver flokkur fær.