Það er blússandi verð­bólga í kjöl­far heims­far­ald­urs. Hún stafar EKKI af atburðum hérna heima nema að litlu leyti. Það er blússandi verð­bólga út um allan heim og því verður að takast á við hana út frá þeim for­send­um.

Sú leið sem alltaf hefur verið farin til að slá á þenslu er að hækka meg­in­vexti Seðla­bank­ans og svo á einnig við nú. Skoðum aðeins hvernig það virkar og spyrjum okkur nokk­urra grund­vall­ar­spurn­inga eins og t.d.:

1. Ef verð­bólgan er fyrst og fremst vegna utan­að­kom­andi áhrifa, hvernig eiga þá hærri álögur á heim­ili og fyr­ir­tæki lands­ins að slá á hana?
2. Stærstu útgjalda­liðir flestra heim­ila eru #1 hús­næð­is­kostn­aður og #2 mat­ar­kostn­að­ur. Hverjum hjálpar það ef BÁÐIR þessir liðir hækka vegna utan­að­kom­andi verð­bólgu?
3. Af hverju er Seðla­bank­inn að standa að stór­felldri eigna­til­færslu frá fólki til banka?
4. Koma þessar hækk­anir sam­fé­lag­inu á ein­hvern hátt til góða?
5. Hvaða lausnir eru í boði fyrir heim­ili og fyr­ir­tæki?

Hér á eftir verður fjallað um hverja þess­ara spurn­inga fyrir sig.

1. Ef verð­bólgan er fyrst og fremst vegna utan­að­kom­andi áhrifa, hvernig eiga þá hærri álögur á heim­ili og fyr­ir­tæki lands­ins að slá á hana?

Það eina sem hærri vextir gera er að auka á erf­ið­leika heim­ila og fyr­ir­tækja sem eru nægir fyr­ir, m.a. vegna heims­far­ald­urs og afleið­inga hans.

Ástandið er erfitt víða um heim vegna Covid og rof hefur komið í fram­leiðslu- og flutn­ings­línur heims­ins, hina svoköll­uðu virð­is­keðju. Hrá­vöru­verð, orka, umbúðir og flutn­ings­kostn­aður hefur hækkað gríð­ar­lega sem þrýstir upp vöru­verði á nauð­synja­vör­um.

Hærri álögur á íslensk heim­ili mun ekki hafa nein áhrif á þessa þró­un. Núna ætti þvert á móti að koma íslenskum heim­ilum í skjól fyrir afleið­ingum þess­ara verð­hækk­ana og sjá til þess að þau skað­ist ekki meira af Covid far­aldr­inum en þegar er orð­ið, þar sem margir hafa orðið fyrir tekju­missi og standa illa undir auknum álögum vegna vaxta­hækk­ana sem vafa­samt er að beri til­ætl­aðan árang­ur.

2. Stærstu útgjalda­liðir flestra heim­ila eru #1 hús­næð­is­kostn­aður og #2 mat­ar­kostn­að­ur. Hverjum hjálpar það ef BÁÐIR þessir liðir hækka vegna utan­að­kom­andi verð­bólgu?

Hjá sumum fjöl­skyldum er mán­að­ar­legur hús­næð­is­kostn­að­ur, hvort sem það eru afborg­anir lána eða leiga, allt að 60% af ráð­stöf­un­ar­tekj­um. Oft er þetta staðan hjá fjöl­skyldum sem eru tekju­lágar fyrir og hafa lítið borð fyrir báru. Hvert ein­asta pró­sentu­stig til hækk­unar hús­næð­is­kostn­aðar getur skilið á milli feigs og ófeigs, sér­stak­lega hjá tekju­lágum fjöl­skyld­um, með hvort þær nái að halda hús­næði sínu eða ekki. Auk þess er ljóst að launa­hækk­anir næstu kjara­samn­inga þurfa að vera mun hærri en hægt er að gera sér vonir um til að þær geti staðið undir þeim hækk­unum sem þegar orðn­ar, hvað þá þeim sem eiga eftir að bæt­ast við.

Hvað varðar hús­næð­is­kostnað þá er neyt­and­inn algjör­lega valda­laus, hann getur ekki breytt „hegðun sinn­i“, hann annað hvort stendur undir þessum hækk­unum – eða ekki.

Aftur á móti, þó hækk­anir á nauð­synja­vörum séu alltaf slæmar, þá er sá kostn­að­ar­liður í fyrsta lagi lægri í heim­il­is­bók­hald­inu og því munar þar minna um sam­svar­andi hækk­an­ir. Að auki á neyt­and­inn þann mögu­leika að breyta „hegðun sinni“ þó ekki væri nema um stund­ar­sak­ir. Ef á þarf að halda getur hann neitað sér um ein­hverjar fæðu­teg­undir eða fatn­að, hætt að kaupa súkkulaði­kex o.s.frv. og lækkað með því kostn­að­ar­lið­inn „Matur og nauð­synjar“ í heim­il­is­bók­hald­inu.

Í hnot­skurn er vöru­verð sam­sett úr mörgum litlum ein­ingum sem neyt­endur geta haft ákveðna stjórn á með því að minnka ein­hverja neyslu til að lækka kostn­að, á meðan hús­næð­is­kostn­aður er „einn stór massi“ sem hækkar allur í einu án þess að neyt­and­inn geti nokkra björg sér veitt eða haft nokkur áhrif þar á.

Af tvennu illu, væri því betra að vöru­verð hækk­aði en hús­næð­is­kostn­aður og því algjör­lega glóru­laust að hækka hann til að ná niður hækk­unum á hveiti, bens­íni og ávöxt­um.

Það má þannig gera ráð fyrir að „þenslan“ (ef þessi verð­bólga stafar yfir­leitt af þenslu) hjaðni af sjálfu sér þegar vöru­verð hækk­ar. Það er því algjör óþarfi að bæta gráu ofan á svart með því að auka á erf­ið­leika fólks með því að hækka hús­næð­is­kostnað þess og, í ein­hverjum til­fell­um, ógna hús­næð­is­ör­yggi þess og jafn­vel valda heim­il­is­missi.

Svipuð lög­mál eiga við um fyr­ir­tæki og aðföng þeirra og verði vaxta­hækk­unum stillt í hóf, þá minnkar það líka þann kostnað sem þau ann­ars þyrftu að velta út í verð á vöru eða þjón­ustu.

3. Af hverju er Seðla­bank­inn að standa að stór­felldri eigna­til­færslu frá fólki til banka?

Það er væg­ast sagt vafa­samt að vaxta­hækk­anir hafi til­ætluð áhrif til að slá á verð­bólgu. Það á ekki síst við í sam­fé­lagi þar sem næstum helm­ingur hús­næð­is­lána eru verð­tryggð, hvað þá þegar hlut­fall þeirra var hærra. Á bak við þessa stað­reynd er hag­fræði­kenn­ing sem ekki verður nánar farið út í hér en við erum þó loks­ins með seðla­banka­stjóra sem virð­ist skilja þetta sam­hengi, sem er gríð­ar­leg fram­för frá því sem var.

En engu að síður er Seðla­bank­inn að þumb­ast við og hækka vexti af því að „þannig hefur þetta alltaf verið gert“ og það gerir hann á sama tíma og við­brögð flestra ann­arra seðla­banka í heim­inum er að halda aftur af vaxta­hækk­unum í svona ástandi.

Af hverju er Seðla­bank­inn að standa með þessum hætti að stór­felldri eigna­til­færslu frá fólk­inu til bank­anna og hvaða áhrif hefur þessi eigna­til­færsla á  sam­fé­lag­ið? 

4. Koma þessar hækk­anir sam­fé­lag­inu á ein­hvern hátt til góða?

Svarið við því er ein­falt; NEI og ekki nóg með það, það eru allar líkur á því að það skað­ist veru­lega af þessu.

„Við“ erum sam­fé­lag­ið, heim­ilin og fyr­ir­tækin í land­inu. Auknar og íþyngj­andi álögur á þau sem skila sér ekki til baka út í sam­fé­lagið heldur stöðvast bara í yfir­fullum uppi­stöðu­lónum bank­anna, geta aðeins haft nei­kvæð áhrif.

„Við“ munum flest hafa minna á milli hand­anna og sumir munu ekki geta staðið undir skuld­bind­ingum sín­um. Það fólk mun þurfa á aðstoð að halda frá sam­fé­lagi sem mun þá standa verr að vígi en áður.

Þar sem þessir fjár­munir heim­ila og fyr­ir­tækja munu stoppa í uppi­stöðu­lónum bank­anna í stað þess að skila sér til baka út í sam­fé­lagið munu tekjur rík­is­sjóðs minnka sem því nem­ur. Hann mun engu að síður þurfa að takast á við vand­ann sem fyr­ir­sjá­an­legt er að skap­ist vegna þess­ara glóru­lausu vaxta­hækk­ana og áhrifa þeirra á bæði heim­ili og fyr­ir­tæki.

Lík­urnar á því að vaxta­hækk­anir Seðla­bank­ans sem bank­arnir geta skýlt vaxta­hækk­unum sínum á bak við, nái til­ætl­uðum árangri, eru hins vegar hverf­andi eins og áður hefur verið lýst.

En „við“ sem byggjum þetta sam­fé­lag fáum kannski að gleðj­ast með hlut­höfum bank­anna þegar þeir leysa út hagn­að­inn sinn eftir nokkra mán­uði. Kannski má líta á þá „sam­gleði“ sem ein­hvers­konar ávinn­ing – sumir virð­ast a.m.k. gera það.

5. Hvaða lausnir eru í boði fyrir heim­ili og fyr­ir­tæki?

Það er ljóst að bank­arnir munu græða stór­kost­lega á þessum vaxta­hækk­un­um. Enn og aft­ur, eins og alltaf áður, þá munu þeir bíða með gap­andi ginin og taka við því sem heim­ilin hafa lagt mikið á sig til að afla, og svo til að bæta gráu ofan á svart, er heim­il­unum boðið upp á þá „hjálp“ að afhenda þeim sparifé sitt að auki.

Eina „lausn­in“ sem heim­il­unum er boðið upp á til að standa undir þessum hækk­unum lána sem Seðla­bank­inn er að færa bönk­unum á silf­ur­fati, er að nota sér­eigna­sparn­að­inn sinn til að greiða niður skuldir og létta á greiðslu­byrði. Það að þessi leið sé í boði sem „lausn“ sýnir betur en flest annað hversu skakkt kerfið er. Þarna er verið að færa sér­eign­ar­sparnað ein­stak­linga, sem á að létta þeim lífið á efri árum, beint í vasa bank­anna.

Þetta er ótrú­lega skamm­sýn hugs­un. Að því sögðu er ekki furða að fólk nýti sér hana, margir eiga ekki ann­arra kosta völ, en að þessa „lausn“ þurfi til svo fólk geti staðið undir skuld­bind­ingum sín­um, sýnir svo ekki er um villst að þetta kerfi stendur ekki undir sér og hlýtur að riða til falls áður en langt um líð­ur, en þá verða bank­arnir löngu búnir að hala inn sinn góða feng, og aðrir sem munu sitja uppi með skað­ann.

Auk þess er vert að hafa í huga að í öðrum sið­mennt­uðum löndum getur fólk gert hvort tveggja, greitt af hús­næði sínu OG safnað til efri áranna.

Hvað varðar fyr­ir­tækin ætti öllum að vera ljóst að bank­arnir eru farnir að renna hýrum augum til þeirra sem verst hafa orðið úti vegna heims­far­ald­urs­ins og standa í von­lausri stöðu gagn­vart þeim þar sem kostn­aður hleðst upp á meðan inn­koma er lítil sem eng­in. Er nokkur ástæða til að ætla að þeir hagi sér eitt­hvað öðru­vísi en í eft­ir­málum hruns­ins 2008 þar sem væn­leg­ustu fyr­ir­tækin voru yfir­tekin á hrakvirði og komið í hendur vild­ar­vina fyrir slikk eða seld með ómældum hagn­aði, rétt eins og gert var við heim­il­in. 

Þetta er ekk­ert annað en hrein og klár eigna­til­færsla frá heim­ilum og fyr­ir­tækjum til bank­anna.

Aftur er heim­ilum og fyr­ir­tækjum fórnað fyrir bank­ana

Hér á landi eru þrír bankar sem hafa sam­an­lagt hagn­ast um a.m.k. 960 millj­arða frá hruni. Til að setja þessa upp­hæð í sam­hengi þá sam­svarar hún því að hvert ein­asta manns­barn í 360.000 manna þjóð­fé­lagi, hafi lagt 2,5 millj­ónir til HAGN­AÐAR bank­anna.

Bankar selja „af­urð“ í formi lána. Eins og árs­reikn­ingar þeirra sýna fram á, þá eru þeir að hagn­ast gríð­ar­lega á þess­ari afurð sinni sem hlýtur að þýða að álagn­ing á henni sé nógu mikil og einnig er auð­velt að færa rök fyrir því að hún sé allt of há.

Af hverju ætti fyr­ir­tæki í þess­ari stöðu að hækka álagn­ingu á þess­ari „vöru“ til við­skipta­vina sinna? Hvernig getur það rétt­lætt þá hækk­un?

Af hverju eiga bank­arnir að hagn­ast á verð­bólgu, á kostnað heim­ila og fyr­ir­tækja, til þess eins að geta greitt hlut­höfum sínum arð?

Og hvernig í ósköp­unum getur Seðla­bank­inn rétt­lætt í nafni þess að „ná niður verð­bólgu“ að auka erf­ið­leika heim­ila og fyr­ir­tækja til mik­illa muna með því að beina fjár­munum þeirra í þegar yfir­fullar hirslur bank­anna?

Er þetta ekki svo­lítið eins og að „lækna“ putta­brot þar sem spelka myndi duga, með því að taka hand­legg­inn af við öxl?

Af hverju er verið að færa eignir fólks­ins til bank­anna?

Það má jafn­framt minna á þá stað­reynd að bank­arnir skulda heim­ilum lands­ins enn þá tölu­verðar vaxta­lækk­an­ir. Þar hefur munað allt að 250% á því sem vextir bank­anna hafa verið og því sem þeir hefðu átt að vera ef vaxta­lækk­anir Seðla­bank­ans skil­uðu sér jafn vel til neyt­enda og hækk­an­ir. Um það er fjallað hér og hér.

Bank­arnir eru í raun baggi á sam­fé­lag­inu, blóðsugur sem engu eira og gefa ekk­ert til baka. Við verðum að fara að horfa á hlut­ina í sam­hengi og hætta að skríða fyrir þeim, því þeir eiga ekki neitt inni hjá íslensku þjóð­fé­lagi, sem þeir hafa merg­sogið svo árum skipt­ir.

Eru allir í sama báti í miðju kreppu­á­standi hjá þjóð­inni?

Á meðan að kreppu­á­standið ríkir hjá þjóð­inni voru arð­greiðslur og upp­kaup eigin bréfa til hlut­hafa skráðra fyr­ir­tækja yfir 80 millj­arðar 2021 og stefna í að vera 200 millj­arðar 2022 og þar eru bank­arnir lang frek­astir til fjárs­ins. 

Er til of mik­ils ætl­ast að hlut­hafar skráðra fyr­ir­tækja og stjórn­endur þeirra taki minnsta til­lit til aðstæðna í sam­fé­lag­inu eða sjá þeir bara tæki­færin til að græða í því ástandi sem nú er, alveg sama hvað?

Rík­is­stjórn­in, Seðla­bank­inn og tals­menn sér­hags­muna eru síðan sam­mála um að kjara­samn­ings­bundnar launa­hækk­anir séu helsta ógnin við stöð­ug­leika.

Hvernig hægt að er snúa hlut­unum svona algjör­lega á hvolf, er ofar okkar skiln­ingi.

Stjórn­mála­menn, ekki síst þeir sem sitja í rík­is­stjórn og mynda meiri­hlut­ann á Alþingi, VERÐA að fara að vakna og standa með fólki framar fjár­magni.

Það er komið nóg!

Almenn­ingur er ekki fóður fyrir bankana!

Ást­hildur Lóa Þórs­dóttir þing­maður Flokks fólks­ins og for­maður Hags­muna­sam­taka heim­il­anna og Ragnar Þór Ing­ólfs­son er for­maður VR.