Árið 2021 voru liðin 100 ár frá sam­þykkt fyrstu lög­gjafar um skipu­lags­mál á Íslandi, laga um skipu­lag kaup­túna og sjáv­ar­þorpa. Í til­efni þess­ara tíma­móta fékk Skipu­lags­stofnun fólk úr ólíkum áttum til liðs við sig til að deila hug­myndum sínum um byggð og skipu­lag í pistlum sem birst hafa á Kjarn­anum og á vef­miðlum Skipu­lags­stofn­unar yfir afmæl­is­ár­ið. Þar hafa verið viðr­aðar margar snarpar hug­leið­ing­ar. Þeirra á meðal í grein Andra Snæs Magna­son­ar, Hver er hug­mynd­in?.

Þar spyr Andri Snær hvort skýr hug­mynda­fræði sé horfin úr borg­ar­skipu­lagi okkar tíma. Hann veltir upp dæmum um skort á fag­ur­fræði, stað­ar­vit­und og heild­ar­hugsun í skipu­lags­á­kvörð­unum nýlið­inna ára. Hugsun sem hafi verið til staðar í skipu­lagi áður, bæði í elstu hlutum Reykja­vík­ur, eins og í Gamla Vest­ur­bænum norðan Hring­brautar og líka miklu síðar þegar Árbæj­ar­hverfið var hannað og byggt upp á 7. ára­tugn­um. Heild­stæð og góð hverfi, með til­tek­inn brag, þar sem gert er ráð fyrir lífi, starfi, tóm­stundum og þörfum fólks á öllum aldri.

Eins og Andri Snær dregur fram, þá liggur galdur þess­ara hverfa ekki síst í heild­stæðri og skýrri skipu­lags­legri hug­mynda­fræði og ákveðnum aga, skiln­ingi, virð­ingu og þraut­seigju við að standa með þeirri hug­mynd í áranna rás. En hann bendir líka á að þróun síð­ustu ára­tuga, með bílmið­uðum ákvörð­unum um stað­setn­ingu versl­unar og þjón­ustu á jaðri hverf­anna og á stundum hóf­stilltum kröfum til arki­tekt­úrs og borg­ar­hönn­un­ar, hafi höggvið skörð í gæði hverf­anna og þar með lífs­gæði íbú­anna.

Þessi grein­ing er rétt­mæt, þótt vissu­lega sé líka mjög margt í skipu­lags­gerð okkar tíma gert af alúð, metn­aði, færni og þekk­ingu. En hefur þessi þróun orðið vegna þess að okkur skorti hug­mynda­fræði í skipu­lags­mál­um, eða er skýr­ing­anna að leita í öðru?

Hug­mynda­fræði skipu­lags­mála

Seinni­hluti 20. aldar ein­kennd­ist af átökum ólíkra strauma í skipu­lags­mál­um. Þar vék smám saman fyrir annarri nálgun hug­mynda­fræði sem hafði verið ráð­andi við upp­bygg­ingu borga um mið­bik 20. aldar um allan hinn vest­ræna heim og víð­ar. Þetta var móderníska skipu­lagið með áherslu sína á mikla inn­viða­upp­bygg­ingu fyrir einka­bíl­inn, dreifða byggð og hverfi aðgreind eftir teg­und hús­næðis og starf­semi. Sú hug­mynda­fræði sem hefur smám saman tekið yfir sem ráð­andi skóli í skipu­lags­gerð, borg­ar­hönnun og sam­göngu­verk­fræði er stundum kennd við end­ur­reisn borga (urban rena­issance) en hefur fleiri yfir­skriftir tengdar borg­ar­hönnun (urban design) og úrban­isma.

Þessar nýju hug­myndir fag­heims skipu­lags­mála end­ur­spegl­ast orðið í opin­berri stefnu stjórn­valda, bæði erlendis og hér­lend­is. Má í því sam­bandi nefna New Urban Agenda og Heims­mark­mið Sam­ein­uðu þjóð­anna og New European Bauhaus átak Evr­ópu­sam­bands­ins úti í hinum stóra heimi. Og hér uppi á Íslandi lands­skipu­lags­stefnu, svæð­is­skipu­lag höf­uð­borg­ar­svæð­is­ins og mörg aðal- og deiliskipu­lög, bæði á höf­uð­borg­ar­svæð­inu og út um land­ið.

Þetta eru kenn­ingar sem leggja áherslu á  mann­vænt, lif­andi og fjöl­breytt umhverfi og sam­fé­lag í borg og bæ og fjöl­breytta ferða­máta. Þetta eru um leið kenn­ingar sem eru vel til þess fallnar að vinna gagn í lofts­lagstilliti, með því að tak­marka það land sem tekið er undir byggð, bæta rekstr­ar­skil­yrði þjón­ustu nærri heim­ilum með þéttri, bland­aðri byggð og með því að útfæra bæj­ar­rými og götur þannig að öðrum ferða­mátum en einka­bílnum sé gef­inn við­eig­andi gaum­ur. Vel hönnuð bæj­ar­rými og við­eig­andi þétt­leiki og blöndun byggðar styttir vega­lengdir í dag­legu lífi og gefur kost á að auka hlut­deild göngu, hjól­reiða og almenn­ings­sam­gangna, en það eru þeir ferða­mátar sem skila fljótt sam­drætti í losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda, taka minna land­rými og gefa þann bónus að ýta undir heil­næma hreyf­ingu í dag­legu lífi.

Af þessum meiði eru skipu­lags­hug­myndir um svo­kall­aðar 15 eða 20 mín­útna borgir, bæi og hverfi sem ryðja sér til rúms um allan heim þessi árin. Þær fela í sér að innan hverfa sé fjöl­breytt úrval íbúð­ar­hús­næðis fyrir ólíka hópa, að umhverfi sé mótað út frá mann­legum mæli­kvarða og að íbúar þurfi ekki að ferð­ast lengra frá heim­ili sínu en sem nemur stuttri ferð gang­andi, hjólandi eða með almenn­ings­sam­göngum til að sinna helstu póstum dag­legs lífs – mat­vöru­versl­un, skóla, heilsu­gæslu, lík­ams­rækt, vinnu og svo fram­veg­is.

Reyndar er svo rétt, ekki síst vegna 100 ára afmælis skipu­lags­lög­gjaf­ar­inn­ar, að halda til að haga að ýmsar áherslur fyrstu skipu­lags­lag­anna frá 1921 eru enn í fullu gildi sem leið­ar­ljós fyrir skipu­lags­gerð á okkar tím­um. Það eru áherslur eins og að skipu­lag taki „tillit til atvinnu bæj­ar­búa, heil­brigð­is- og þrifn­að­ar­nauð­synja, greiðrar umferð­ar, bruna­hættu og feg­urðar bæj­ar­ins“. Einnig að gætt sé sér­stak­lega að því „að opin­berum og öðrum helstu bygg­ingum sje smekk­lega skip­að“, götur hafðar með hæfi­legum halla og hæfi­legt bil haft milli húsa með til­liti til sól­ar­hæðar á „að­alsól­ar­hlið húsa“.

Hvernig birt­ast þessar hug­myndir okkur í dag­legu lífi?

Þær birt­ast okkar í fjöl­breytni í hverf­inu okk­ar, þar sem fólk af ólíkum meiði getur allt átt sinn sama­stað og hægt er að flytja sig til innan hverf­is, þegar hús­næð­is­þarfir breyt­ast.

Þær birt­ast okkur í fal­legum og vönd­uðum bygg­ingum sem sóma sér vel í umhverfi sínu og halda vel utan um íbúa og starf­semi.

Þær birt­ast okkur í sköp­un­ar­krafti og gleði – mál­verki á hús­gafli, götu­mark­aði á sum­ar­degi.

Þær birt­ast okkur í heil­næmu umhverfi, hreinu lofti og góðri hljóð­vist.

Þær birt­ast okkur í vænt­um­þykju fólks um sitt nán­asta umhverfi.

Þær birt­ast okkur í skjóli og sól­ríkum úti­svæð­um.

Þær birt­ast okkar í sam­spili bygg­inga og bæj­ar­rýma sem þró­ast í tím­ans rás og þar sem ólík tíma­bil bygg­inga og bygg­ing­ar­stíla flétt­ast sam­an.

Þær birt­ast okkur í göt­unni þar sem bíla­um­ferð er hæg og nóg pláss fyrir gang­andi og hjólandi.

Þær birt­ast okkur í götum og hverfum þar sem fólk er á ferli.

Þær birt­ast okkur í versl­unum og annarri nær­þjón­ustu sem er í göngu- eða hjóla­færi.

Þær birt­ast okkur í því að við veljum að ganga á milli staða, heilsumst og tökum fólk tali.

Þær birt­ast okkur í góðum almenn­ings­sam­göngum sem gera okkur kleift að sleppa því að fara allar lengri ferðir á einka­bíl.

Þær birt­ast okkur í bygg­ingum sem standa um langan aldur og geta tek­ist á við og aðlag­ast breyttum hlut­verkum í áranna rás.

Þær birt­ast okkur í gróðri og fugla­lífi sem færa okkur skynjun á nátt­úru og árs­tíðum inn í borg og bæ.

Þær birt­ast okkur í görð­um, hús­hliðum og gluggum að götu sem vekja áhuga okkar og eft­ir­tekt og skapa til­finn­ingu fyrir lífi og nánd.

Þær birt­ast okkur í vönd­uðum bæj­ar­rým­um, hvort heldur eru göt­ur, smá­garð­ar, torg eða almenn­ings­garðar þar sem fólk er í fyr­ir­rúmi og ungir og aldnir geta notið sín sumar og vet­ur.

Þær birt­ast okkur í nátt­úr­unni sem umlykur og vefst inn í byggð­ina eða er við sjón­deild­ar­hring við götu­end­ann – strönd­inni, ánni, skóg­in­um, heið­inni, fjöll­un­um.

Hvernig tryggjum við vandað skipu­lag?

Hug­mynda­fræð­ina skortir sem sagt ekki, en þrátt fyrir það sjáum við dæmi um til­vilj­ana­kenndar skipu­lags­á­kvarð­anir og metn­að­ar­lausar bygg­ingar og umhverf­is­mótun sem þjónar fremur skamm­tíma- og einka­hags­munum en hags­munum sam­fé­lags­ins til lengri tíma. Og þá er rétt að spyrja, hvað er til ráða? Eins og svo oft í skipu­lags­mál­um, er ekki ein­falt og ein­hlítt svar við því. Ábyrgðin liggur víða. Hún liggur hjá sveit­ar­stjórnum sem halda á skipu­lags­kefl­inu og bera ábyrgð á að skipu­lag sé hugsað til langs tíma og útfært með almanna­hag að leið­ar­ljósi. Hún liggur hjá upp­bygg­ing­ar­að­ilum sem ber að fylgja lögum og reglum og stefnu stjórn­valda en hafa líka sið­ferði­lega skyldu til að vanda til verka. Hún liggur hjá fjár­mögn­un­ar­að­ilum sem lána til og kosta upp­bygg­ingu hús­næðis og inn­viða. Hún liggur hjá borg­ur­un­um, að kynna sér mál og gera kröfur til stjórn­valda og upp­bygg­ing­ar­að­ila um gæði. Hún liggur hjá lög­gjaf­an­um, að setja skýrar kröfur til skipu­lags­gerðar og umhverf­is­mót­unar í lög­um. Hún liggur hjá stjórn­völdum á lands­vísu, að fylgja lögum eftir með skýrum regl­um, metn­að­ar­fullri stefnu og fræðslu og hvatn­ingu til fram­úr­skar­andi byggð­ar- og umhverf­is­mót­un­ar. Og hún liggur hjá fag­fólk­inu, hönn­uð­un­um, að láta til sín taka og sýna hvað í þeim býr. Ábyrgðin er okkar allra. Og ávinn­ing­ur­inn er okkar allra.

Höf­undur er for­stjóri Skipu­lags­stofn­un­ar.

Þessi pist­ill er hluti greinar­aðar í til­efni af því að 100 ár eru liðin frá form­legu upp­hafi skipu­lags­gerðar hér á landi með setn­ingu laga um skipu­lag kaup­túna og sjáv­ar­þorpa árið 1921.