Nú þegar líður að árs­lokum stöndum við á stórum tíma­mót­um. Og ég er ekki bara að tala um ára­mót­in. Við, ásamt öllum hinum vest­rænu lönd­un­um, höfum nefni­lega verið að berj­ast gegn offitu­grýl­unni und­an­farna ára­tugi en okkur hefur ekk­ert orðið ágengt. Þyngd okkar er enn að aukast. Lífs­stíls­sjúk­dómar eru sístækk­andi ógn við heilsu­far okkar og þjóð­ar­bú. Hvað gerum við þá?

Við gætum gert það sem við höfum alltaf gert. Tekið enn dýpra í árinni, for­dæmt offitu enn harðar og reynt að setja meira fjár­magn í aðgerðir sem miða að þyngd­ar­tapi og þar með að hreinsa okkur af þessum synd­sam­lega lesti sem á að leiða okkur til glöt­unar á end­an­um. Við gætum hins vegar nýtt tæki­færið og staldrað við. Skoðað hvaða aðgerðir hafa verið teknar í bar­átt­unni gegn offitu hingað til og hverju þær hafa skilað okk­ur. Vegið og metið kosti og galla við að halda áfram að starfa sam­kvæmt þyngd­ar­mið­aðri nálg­un, þar sem kílóa­fjöldi er upp­haf og endir alls. Kannað hvaða aðrar leiðir séu færar að bættri lýð­heilsu og vel­ferð. Þegar við prófum að horfa í gegnum eitt­hvað annað en sama gamla rörið sem við höfum haft fyrir sjónum okkar alla okkar ævi, sem við ólumst upp við, þá blasir skyndi­lega við allt annar heim­ur.

En hvað myndum við sjá?

Nýr heimur

Við myndum fyrst sjá að ekki hefur verið allt sem sýn­ist með til­liti til þess hvernig við túlkum tengsl þyngdar og heilsu­fars. Hingað til höfum við gert þá ályktun að þyngdin leiði beint til og orsaki þannig verra heilsu­far. Það sem blasir við okkur nú er eitt­hvað allt ann­að. Við sjáum að orsaka­sam­band þarna á milli er afar veikt ef það er þá fyrir hendi. Þess í stað áttum við okkur á því að á bak við aukna áhættu á háum blóð­þrýst­ingi, syk­ur­sýki 2, hjarta-og kransæða­sjúk­dómum og fleiri kvillum sem við fylgja hækk­andi þyngd eru mest­megnis eft­ir­far­andi þættir (1):

• Erfða­fræði­leg til­hneig­ing okkar til fitu­söfn­un­ar, fitu­dreif­ingar og lífstíls­sjúk­dóma
• Heilsu­venjur (til dæmis svefn/streitu­stjórn­un/matar­æð­i/hreyf­ing)
• Þyngd­ar­tap­stil­raun­ir/­megr­anir
• Fitu­for­dómar og mis­munun vegna þeirra
• Jað­ar­setn­ing feits fólks
• Lak­ari heil­brigð­is­þjón­usta fyrir feitt fólk vegna fitu­for­dóma innan heil­brigð­is­kerf­is­ins
• Forðun á heil­brigð­is­þjón­ustu af þeim sökum

Þess­ari upp­götvun fylgir mikið sjokk. Höfum við þá haft rangt fyrir okkur allan tím­ann? Er „offita“ í sjálfri sér ekki óvin­ur­inn sem við höfum trúað að hún sé allan þennan tíma? Allt okkar líf? Okkur er veru­lega brugðið því að þetta eru upp­lýs­ingar sem breyta allri okkar heims­mynd (para­dig­m), sem eru á skjön við allt sem við höfum heyrt, séð og lært um feitt fólk og heilsu­far þeirra frá því við slitum hrein­lega barnskón­um. Innra með okkur brjót­ast flóknar og erf­iðar til­finn­ingar og hugs­an­ir.

Við viljum ekki trúa þessu, það er jú að mörgu leyti miklu þægi­legra að halda sig við það sem við teljum okkar vita án þess að skora á það. Það eru eðli­leg varn­ar­við­brögð hug­ans sem vill hafa allt eins slétt og fellt í kringum sig og hægt er. Hafa hlut­ina þægi­lega. Það er meira að segja ekki óeðli­legt að við finnum til reiði við þessar aðstæð­ur. En þegar við rýnum í gagn­reynda þekk­ingu á bak við þessar nýju upp­lýs­ingar þá verður ekki aftur snú­ið. Við sjáum að við höfum verið á ein­hvers­konar sjálfs­stýr­ingu, með þann „sann­leik“ að vopni að offita orsaki verra heilsu­far, svo að við höfum ekki gripið stað­fest­ing­ar­skekkj­una sem hefur allt okkar líf leitt til þess að við túlkum fylgni þarna á milli sem orsaka­sam­band. Eitt­hvað sem að við vitum innst inni að eru hvorki vís­inda­leg né sið­ferð­is­lega rétt vinnu­brögð.

Þetta gerir okkur for­vit­in. Allt í einu opn­ast fyrir okkur nýr og óþekktur heimur þar sem við fáum tæki­færi til að end­ur­skoða og end­ur­meta allt sem við töldum okkur vita um þessi tengsl. Sjálf­stýr­ingin er farin af. Við höfum nú aðrar for­sendur í hönd­unum fyrir tengslum holda­fars og heilsu­fars og með þær að leið­ar­ljósi ætlum við að skoða hvað þær þýða fyrir núver­andi nálgun okkar að offitu­far­aldr­inum ógur­lega.

Leiðir þyngd­ar­tap til betra heilsu­fars og lang­líf­is?

Við byrjum á þeirri ein­földu ályktun sem hefur verið hvað mest áber­andi; ef að offita veldur verra heilsu­fari þá hlýtur þyngd­ar­tap að leiða til betra heilsu­fars. Þessu höfum við trúað alla okkar ævi, við fáum stöðugt skila­boð frá umhverf­inu um að þetta sé sann­leik­ur­inn, lyk­ill­inn að góðri heilsu og lang­lífi. Við erum reyndar ekki ein um það. 79% Íslend­inga á aldr­inum 18-79 ára eru ósáttir við þyngd sína og telja sig þurfa að létt­ast og 50% okkar eru í megrun (2). Þetta bara hlýtur að vera rétt, þetta hlýtur að vera byggt á vís­inda­legum rök­um! Það er of sárt að hugsa til þess hversu miklir fjár­mun­ir, tími og orka hefur farið í hinar ýmsu þyngd­ar­tap­stil­raunir alla okkar ævi til að þetta geti ekki verið satt!

En jú, aftur fer gagn­reynd þekk­ing með okkur á þann stað, þvert gegn okkar vilja. Við upp­götvum að allar mis­heppn­uðu megr­an­irnar sem við höfum farið í, hvaða nafni sem þær nú köll­uð­ust, eru ekki okkur eða skorti á vilja­styrk að kenna. Lík­ami okkar er bein­línis hann­aður til að „springa á limm­inu“ og vinnur gegn okkur á lúmskan og mark­vissan hátt meðan á megr­un­inni stend­ur. Hann panikkar nefni­lega þegar hann upp­lifir að hann er ekki að fá þá orku sem hann þarfn­ast til að halda jafn­vægi og hann setur því af stað alls­konar ómeð­vit­aðar mót­væg­is­að­gerðir sem við getum kannski barist gegn með vilja­styrk­inn að vopni í smá tíma. En til lengri tíma eigum við ekki sjéns. Þessi sjálfs­bjarg­ar­við­leitni lík­am­ans útskýrir töl­urnar sem við höfum svo oft heyrt en neitað að trúa að eigi við um okk­ur; 95-98% þyngd­ar­tap­stil­rauna mis­heppn­ast (3, 4, 5, 6). Við náum oft að létt­ast til að byrja með en svo nær lík­am­inn í skottið á okk­ur, sprengir okkur á limm­inu og við þyngj­umst aft­ur. Stundum höfum við þyngst aftur í upp­hafs­þyngd okk­ar, stundum höfum við þyngst enn meira og endað þyngri þegar við byrj­uð­um. Raunar er það svo að þetta á við um allt að 2/3 þeirra sem fara í megrun (7).

Hér er það aftur sjálfs­bjarg­ar­við­leitni lík­am­ans sem ræður för. Hann komst í gegnum þessa hung­ursneyð og hann ætlar að brynja sig fyrir kom­andi hung­ursneyðum með því að safna á sig enn meiri fitu­forða. Við áttum okkur á því að þetta setur hækk­andi BMI-­stuðul þjóð­ar­innar í allt annað sam­hengi en við erum vön. Ef að helm­ingur full­orð­inna Íslend­inga er að reyna að létt­ast og allt að 2/3 þeirra enda þyngri fyrir vikið þá er kannski engin furða að við höldum áfram að þyngjast! Þessi nið­ur­staða okkar leiðir til blend­inna til­finn­inga. Ann­ars­vegar er okkur létt. Öll sjálfs­á­sök­unin og skömmin sem við höfum fundið fyrir þegar okkur mis­heppn­ast í enn einu heilsu­far­sátak­inu er á bak og burt. En við erum líka frústreruð og örg yfir að hafa ekki fengið réttar upp­lýs­ingar og þar með for­sendur til að taka ábyrgð á heilsu okk­ar.

En við stöldrum aftur við. Allt þetta aðhald hlýtur að leita til betri heilsu, ekki satt? Það eru skila­boðin sem við fáum stöðugt alls staðar frá, meira að segja heil­brigð­is­starfs­fólki. Nei, aftur leiðir besta þekk­ingin sem völ er á til gagn­stæðrar nið­ur­stöðu. Raunar komumst við að því að þyngd­ar­tap­stil­raunir auka líkur á háþrýst­ingi, insúl­ínó­næmi, fitulif­ur, hjarta- og kransæða­sjúk­dóm­um, krónískum bólgum í lík­am­an­um, ákveðnum teg­undum krabba­meina og snemm­bærum dauða (3, 8, 9, 10, 11).

Er það ekki einmitt það sem við erum að reyna að forð­ast með þessum til­raunum til að byrja með? Hér fara hljóð og mynd bara alls ekki sam­an! Svo virð­ist sem þessi aðferð sem við förum flest til að grenn­ast og öðl­ast betri heilsu leiði til hins gagn­stæða og sé dríf­andi kraftur í offitu­far­aldr­inum svo­kall­aða og tengdum heilsu­far­s­vanda. Lausnin á vand­anum bæði við­heldur honum og skap­ar! Hvernig getur þetta stað­ist? Hvernig getur það verið að við höfum vitað þetta allan tím­ann en samt haldið áfram á þess­ari skað­legu braut? Það verður næsta verk­efni fyrir okkur að skoða.

Fitu­for­dómar og afmennskun

Í þeim til­gangi skoðum við fitu­for­dóma, við­var­andi nei­kvæð við­horf til feits fólks sem stafa af sjúk­legum ótta okkar við lík­ams­fitu. Við köfum ofan í fræði­grein­ina fitu­fræði eða fat stu­dies. Þetta er fræði­grein sem skoðar félags­legan veru­leika feits fólks með allt öðrum og gagn­rýnni augum en við erum vön. Þar gerum við ýmsar slá­andi upp­götv­an­ir.

Til dæmis að fitu­for­dómar eru dæmi um kerf­is­bundna mis­munun eins og ras­is­mi, kynja- og ald­urs­for­dóm­ar. Þetta þýðir að þessa teg­und for­dóma má finna í öllum kerfum og öllum lögum sam­fé­lags­ins og að þeir fylgja feitum lík­ömum allt frá vöggu til grafar (12, 13). Að í gegnum sam­fé­lag­lega orð­ræðu og upp­eldi höfum við verið skil­yrt til að líta fyrst á lík­ama feits fólks á undan per­sónu þeirra og dæma það sem latt, gráð­ugt og heimskt. Þetta er ómeð­vitað ferli sem við lærum snemma, alveg niður í 3 ára (14). Frá barns­aldri lítum við því á feitt fólk sem sið­ferð­is­lega óæðri, sem svo að það verð­s­kuldi síður virð­ingu en fólk sem er ekki feitt. Í nútíma sam­fé­lagi hefur feitt fólk verið afmennskað (15,16). Umræða um að það sé kostn­að­ar­söm heilsu­fars­leg byrði á sam­fé­lag­inu frá því í kringum alda­mót hefur bara aukið við þessa afmennskun (17, 18)

Við upp­götvum alls­konar ný hug­tök tengd for­dómum og jað­ar­setn­ingu eins jað­ar­streitu (min­ority stress) og jað­ar­tráma (oppression trauma). Við sækjum í gagna­banka sem fræða­sam­fé­lagið hefur verið að byggja und­an­far­inn ára­tug um hvernig langvar­andi streita og áföll hafa áhrif á heilsu­far og lífslíkur fólks (19). Og lesum okkur til um það hvernig streita leysir úr læð­ingi streitu­hormón á borð við kortisól og adrena­lín og um það hvernig þessi efni brjóta niður ónæm­is- og efna­skipta­kerfi okkar ef þau eru í kerf­inu til langs tíma eins og þegar við búum við jað­ar­setn­ingu og mis­mun­un. Smám saman auka þessi ómeð­vit­uðu streitu­við­brögð lík­am­ans líkur á auk­inni bólgu­mynd­un, háum blóð­sykri, háum blóð­þrýst­ingi, álagi á hjarta- og æða­kerf­ið, lang­vinnum verkjum og kvið­fitu (20, 21, 22). Þetta eru vel þekktar afleið­ingar meðal ann­arra jað­ar­settra hópa í sam­fé­lag­inu (23, 24, 25).

Hér stöldrum við aðeins við. Allar þessar afleið­ingar sem við vorum að telja upp eru taldar vera beinar afleið­ingar offitu. Við höfum fengið skila­boð þess efnis alla okkar ævi. Nú blasir við okkur allt önnur mynd, sú að fitu­for­dómar eiga stóran part í þessum afleið­ing­um. Hvernig má það vera? Við rifjum aftur upp hvernig umræðan ein­kenn­ist af því að fylgni er túlkuð sem orsaka­sam­band og þá smellur svar­ið. Bætum við dassi af fitu­for­dómum og áður­nefndri stað­fest­ing­ar­skekkju þar sem við leit­umst við að stað­festa og trúa því sem við teljum þegar vera rétt og það verður auð­veld­ara að sjá hvernig við höfum kom­ist á þennan stað.

Við höldum svo áfram rann­sókn­ar­vinn­unni. Hefur verið rann­sakað hvernig þessar lík­am­legu afleið­ingar for­dóma og mis­mun­unar birt­ast hjá feitu fólki? Jú mikið rétt! Og töl­urnar eru slá­andi! Nýleg rann­sókn sýndi fram á að reynsla af fitu­for­dómum hafi for­spár­gildi og nái að útskýra nærri þriðj­ung af þróun lífstíls­sjúk­dóma sem hafa hingað til verið útskýrðir með sjálfri lík­ams­fit­unni (26). Fitu­for­dómar eru þannig sjálf­stæður áhættu­þáttur fyrir ýmsum „lífs­stíls”-­sjúk­dóm­um. Í heild­ina er talið að reynsla af fitu­for­dómum auki líkur á snemm­bærum dauða um 60% ein og sér (27). Fitu­for­dómar hafa einnig nei­kvæð áhrif á heilsu­venjur og eru áhættu­þáttur fyrir frek­ari þyngd­ar­aukn­ingu (28).

Þetta eru nið­ur­stöður sem koma ekki á óvart miðað við fyrri upp­götv­anir okk­ar. Fitu­for­dómar eru bók­staf­lega lífs­hættu­legir og við það bæt­ist mis­munun innan heil­brigð­is­kerf­is­ins þar sem heil­brigð­is­starfs­fólk ver minni tíma með feitum sjúk­ling­um, er ólík­leg­ara til að fram­kvæma á þeim lík­am­lega skoðun og lík­legra til að skella skuld alls heilsu­far­s­vanda þeirra á þyngd­ina og þar með ekki veita þeim nauð­syn­lega heil­brigð­is­þjón­ustu (12). Sem leiðir svo til þess að feitt fólk forð­ast heil­brigð­is­þjón­ustu jafn­vel þó hún sé þeim nauð­syn­leg (29,30,31), það fer frekar í megrun sem eykur þyngd þeirra enn frekar (32), sem eykur líkur á að það verði fyrir fitu­for­dóm­um. Og allt eykur þetta líkur á verra heilsu­fari (33). Því­líkur víta­hringur sem við erum föst í!

Við áttum okkur á að núver­andi nálgun að offitu­far­aldr­inum þar sem offita er sjúk­dóma­vædd sem orsaka­vald­ur, á ekki við rök að styðj­ast og ein­kenn­ist jafn­framt af refsi­stefnu gagn­vart feitu fólki. Þegar við ein­földum orsaka­sam­bandið milli holda­fars og verra heilsu­fars á þennan hátt og setjum fók­us­inn á holda­far fólks erum við að auka á jað­ar­setn­ingu feits fólks (17, 18). Við erum að auka við streit­una, skömm­ina, for­dómana og mis­mun­un­ina (33). Við erum að auka líkur á skað­legum og end­ur­teknum þyngd­ar­tap­stil­raunum (34). Við erum að gera sam­fé­lagið allt óvin­veitt gagn­vart stórum hópi fólks, að gefa þeim þau skila­boð að þau til­heyri ekki sið­mennt­uðu sam­fé­lagi og refsa þeim fyrir eitt­hvað sem þau bera bara enga ábyrgð á.

Þvert á móti er þessi heilsu­fars­legi vandi sem skap­ast hefur meðal feits fólks í grunn­inn sam­fé­lags­leg­ur. Hann hefur orðið til vegna þeirrar útskúfun og refsi­stefnu sem við sem sam­fé­lag höfum við­haft gagn­vart feitu fólki í marga ára­tugi. Við höfum á kerf­is­bund­inn hátt skert aðgengi og tæki­færi feits fólks að námi, vinnu, heil­brigð­is­þjón­ustu og félags­lífi í refs­ing­ar­skyni fyrir lík­ama þeirra. Og við höfum gert vand­ann enn verri með því að gefa þessum hópi þau skila­boð að hann verði umfram allt að reyna að grenn­ast sama hvað það kostar í því skyni að fá þetta aðgengi til baka. Þegar það var aldrei raun­hæfur mögu­leiki til að byrja með og hafði gíf­ur­leg nei­kvæð áhrif á heilsu þeirra í þokka­bót. Og þetta höfum við allt saman gert í nafni “um­hyggju”.

Hér fall­ast okkur hend­ur. Okkur hef­ur, sem sam­fé­lagi, tek­ist að grafa okkur oní frekar djúpa holu. Með því að staldra aldrei við og end­ur­meta gagn­reynda þekk­ingu með opnum hug, með því að vera föst í stað­fest­ing­ar­skekkj­unni hefur okkur tek­ist að skapa sam­fé­lag þar sem feitt fólk á ekki sjéns. Og hvað við gerum við nú? Hvernig komumst við upp úr þess­ari holu, snúum þró­un­inni við?

Leiðin upp úr hol­unni

Við verðum bæði fegin og hissa að sjá hvað það liggur fyrir mikil gagn­reynd þekk­ing um einmitt þetta. Svarið liggur í nálgun sem er þyngd­ar­hlut­laus, en ekki þyngd­ar­mið­uð, eins og sú sem er ráð­andi núna. Hún byggir á þeirri for­sendu að við getum öll bætt heilsu­far okkar óháð þyngd, svo lengi sem aðgengi að við­eig­andi heil­brigð­is­þjón­ustu er gott og svo lengi sem að feitt fólk verður ekki fyrir jað­ar­setn­ingu og útskúfun heldur fái leyfi og rými til að virða lík­ama sinn eins og hann er (3, 8, 35).

Hmmm…við fyrstu sýn virð­ist þetta vera frekar yfir­borðs­kennd nálgun sem ein­kenn­ist af sjálfs­ást og sjálfs­virð­ingu. Sem er gott og gilt í sjálfu sér, við eigum jú öll að hafa leyfi til elska okkur sjálf og lík­ama okk­ar. En hvað með heilsu­far okk­ar?

Við lesum okkur lengra til og smátt saman rennur upp fyrir okkur það ljós að sjálfs­ást og sjálfs­virð­ing eru bara alls ekki yfir­borðs­kennd fyr­ir­bæri heldur hafa þau veru­leg áhrif á and­legt, lík­am­legt og félags­legt heilsu­far okk­ar. Ein­stak­lingar með gott sjálfs­traust og jákvæða lík­ams­mynd eru mun lík­legri til að til­einka sér góðar heilsu­venjur og koma betur fram við sjálfa sig og lík­ama sína.

Sam­an­burð­ar­rann­sóknir á þyngd­ar­hlut­lausri nálgun að heilsu­fari og hefð­bundnum þyngd­ar­mið­uðum nálg­unum und­an­farna tvo ára­tugi sýna glögg­lega fram á þetta. Miðað við þyngd­ar­mið­aðar nálg­anir leiðir sú þyngd­ar­hlut­lausa til meiri betrumbæt­ingar á þáttum eins og blóð­þrýst­ingi, blóð­fitu, heilsu­venj­um, sjálfs­mynd og raskaðri áthegð­un. Þátt­tak­endur í þyngd­ar­hlut­lausum prógrömmum ná að við­halda bættum heilsu­venjum og bættum heilsu­fars­gildum til lengri tíma og brott­fall er mun minna. Það mik­il­væg­asta er þó að þyngd­ar­hlut­lausa nálg­unin leiðir ekki til nei­kvæðrar útkomu, ólíkt hinnar þyngd­ar­mið­uðu sem leiðir frekar til þyngd­ar­aukn­ing­ar, verri sjálfs­myndar og óheil­brigð­ari mat­ar­venja (3, 8, 35, 36). Þetta lofar góðu!

Sam­hliða því sjáum við að það er mikil þörf á að við sem sam­fé­lag förum í sam­stillt átak til að útrýma fitu­for­dóm­um. Hér þurfa heil­brigð­is­yf­ir­völd að koma ákveðin að borð­inu og teikna upp og fram­fylgja mark­vissum aðgerðum innan allra laga sam­fé­lags­ins. Innan skól­anna þarf að leggja áherslu á að fjöl­breytni lík­ama beri að fagna en ekki lasta. Við þurfum að fara í átak til að koma í veg fyrir það ein­elti og ofbeldi sem feit börn verða fyrir innan skóla­kerf­is­ins og hætta að setja ábyrgð­ina á ein­elt­inu á herðar þeirra með því að senda þau í „lífstíls­prógramm”. Við þurfum að upp­lýsa almenn­ing um nei­kvæðar og hættu­legar afleið­ingar end­ur­tek­inna þyngd­ar­tap­stil­rauna og fitu­for­dóma og veita fólki á sama tíma fræðslu um hvað beri raun­veru­lega árangur þegar kemur að heilsu­venjum og heilsu­farsefl­ingu. Hér kemur heil­brigð­is­starfs­fólk sterkt inn. Við þurfum þannig að leggj­ast í mikið fræðslu­á­tak innan heil­brigð­is­kerf­is­ins og gera starfs­fólki þess grein fyrir skað­anum sem núver­andi nálgun veldur og veita þeim önnur verk­færi til að efla heilsu­far skjól­stæð­inga sinna og sinna þar með lög­bundnum skyldum sínum án þess að valda frek­ari skaða (1).

Núver­andi staða til­efni til bjart­sýni

Æ fleiri hafa lagt af stað í þetta lík­ams­virð­ing­ar­ferða­lag sem ég lýsi hér að ofan. Allt frá fræða­fólki og heil­brigð­is­starfs­fólki til akti­vista og ein­stak­linga sem þola ekki lengur við í víta­hring megr­un­ar­menn­ing­ar­innar og vilja skaða­minni og gagn­reynd­ari leið til heilsu­efl­ing­ar. Fræði­legur grund­völlur fyrir gagn­semi þyngd­ar­hlut­lausrar nálg­unar hefur tekið stökk í vexti und­an­farin ár og sér­stak­lega á því ári sem er að líða. Og smátt og smátt erum við farin að sjá skörð hoggin í gömlu heims­mynd­ina og nýja verða til.

Kerf­is­bundnar vit­und­ar­vakn­ingar hafa verið farnar til að stemma stigu við þyngd­ar­mið­uðu nálg­un­inni, leiddar af virtu fræða­fólki innan heil­brigð­is- og nær­ing­ar­geirans, sem og akti­vist­um. Dæmi um slíkt er and­svar við fitu­for­dóma­fullri her­ferð breska Krabba­meins­fé­lags­ins árið 2019 (37) og við þyngd­ar­mið­uðum við­brögðum heil­brigð­is­yf­ir­valda víða um heim við tengslum holda­fars og Covid-19 (38), en áhyggjur eru uppi um að þau hafi valdið meiri skaða en ella (39). Við erum farin að sjá skýrslur (40) og áköll (1) til yfir­haln­ingar heil­brigð­is­kerfa heilu þjóð­anna með það að mark­miði að minnka skaða og beita gagn­reynd­ari og þyngd­ar­hlut­lausum aðferð­um. Ber þar hæst skýrsla Kvenna- og jafn­réttis­nefndar breska þings­ins (41) sem stimpl­aði núver­andi þyngd­ar­mið­aða nálgun breska heil­brigð­is­kerf­is­ins sem bein­línis hættu­lega og árétt­aði að taka þyrfti upp þyngd­ar­hlut­lausa nálgun sem allra fyrst. Þetta er svipuð þróun og við höfum séð með til­liti til skaða­minnk­andi nálg­unar að öðrum sam­fé­lags­legum heil­brigð­is­vanda s.s. vímu­efna­notk­un­ar. Smám saman hriktir í und­ir­stöðum hinnar gömlu heims­mynd­ar.

Hér heima erum við svo komin lengra en við gerum okkur flest grein fyr­ir. Þannig beitir Lýð­heilsu­svið Land­lækn­is­emb­ætt­is­ins þyngd­ar­hlut­lausum aðgerðum sbr. aðgerð­ar­á­ætlun frá árinu 2013 (42):

Rann­sóknir und­an­far­inna ára­tuga sýna að fitu­for­dómar (ant­i-­fat preju­dice) og mis­munun á grund­velli holda­fars er algeng í vest­rænum sam­fé­lögum og hafa íslenskar rann­sóknir m.a. stað­festa að slík mis­munun á sér stað í atvinnu­líf­inu hér á landi. Við inn­leið­ingu aðgerða þarf því að leggja áherslu á að þær stuðli allt í senn að and­legu, lík­am­legu og félags­legu heil­brigði og vellíðan en verði ekki til þess að auka nei­kvæð við­horf eða van­líðan í tengslum við holda­far. Þvert á móti er mik­il­vægt að efla virð­ingu fyrir fjöl­breyttum lík­ams­vexti í sam­fé­lag­inu þar sem slæm lík­ams­í­mynd og for­dómar vegna holda­fars geta haft nei­kvæð áhrif á heilsu­tengda hegð­un, heil­brigði og líð­an. Því er ráð­lagt að aðgerðir stjórn­valda felist í efl­ingu heil­brigðra lifn­að­ar­hátta á breiðum sam­fé­lags­legum grund­velli án sér­stakrar áherslu á offitu eða lík­ams­þyngd.

Í kjöl­far umfjöll­unar frétta­skýr­ing­ar­þátt­ar­ins Kveiks um offitu barna sem sýndur var nú í haust varð mikil umræða um rétt­mæti slíkrar umfjöll­unar og mögu­legs ávinn­ing og skaða meðal almenn­ings (43) og það er orðið alveg morg­un­ljóst að hér á landi hefur hin nýja heims­mynd náð ágætri fót­festu. Það end­ur­spegl­að­ist í orðum Dóru Guð­rúnar Guð­munds­dótt­ur, sviðs­stjóra á lýð­heilsu­sviði Land­lækn­is­emb­ætt­is­ins í Kast­ljósi (44) dag­inn eftir sýn­ingu Kveiks þegar hún lagði áherslu á mik­il­vægi þess að horfa á vand­ann út frá heild­stæðu sjón­ar­miði og að unnið yrði mark­visst gegn fitu­for­dómum í sam­fé­lag­inu því að þeir væru í raun skað­legri en kíló­in. Þetta er jafn­framt í takt við nið­ur­stöður skýrslu sem unnin var fyrir heil­brigð­is­ráð­herra í jan­úar 2021 um kynja- og jafn­rétt­is­sjón­ar­mið hvað varðar heilsu og heil­brigð­is­þjón­ustu (45).

Já, hjólin eru svo sann­ar­lega farin að snú­ast í rétta átt. Þó er mikið verk óunnið innan heil­brigð­is­kerf­is­ins og sam­fé­lags­ins alls. Góðu frétt­irnar eru að við höfum alla burði til að leysa það verk­efni með glæsi­brag. Og fyrsta skrefið í ferða­lag­inu fer fram innra með hverju ein­asta okk­ar. Við þurfum nefni­lega öll að leggj­ast í sjálfs­skoðun og virki­lega skoða hvaðan við­horf okkar til feits fólks koma og hvort að þau við­horf end­ur­spegli þau gildi sem við viljum til­einka okkur og fara eftir í dag­legu lífi. Því að ekk­ert okkar vill valda öðrum skaða eða sárs­auka. Við viljum öll leiða líf okkar með kær­leik og virð­ingu að leið­ar­ljósi. Það er kom­inn tími til að sú virð­ing inni­feli einnig lík­ams­virð­ingu.

Höf­undur félags­ráð­gjafi og for­maður Sam­taka um lík­ams­virð­ingu.

Heim­ild­ir:

1. Ákall til heil­brigð­is­ráð­herra
2. Sátt Íslend­inga á aldr­inum 18-79 ára við eigin lík­ams­þyngd
3. Weight Sci­ence: Evalu­at­ing the Evidence for a Para­digm Shift | Nut­rition Journal | Full Text
4. Con­front­ing the Failure of Behavioral and Diet­ary Treat­ments for Obesity
5. The Associ­ation Between Rate of Ini­tial Weight Loss and Long-Term Success in Obesity Treat­ment: Does Slow and Steady Win the Race?
6. Med­icare’s Search for Effect­ive Obesity Treat­ments: Diets Are Not the Answer https://bit.ly/3l2Tcke
7. Compari­son of Weight-Loss Diets with Differ­ent Compositions of Fat, Prot­ein, and Car­bohydrates
8. The Weight-Inclusive versus Weight-Normative App­roach to Health: Evalu­at­ing the Evidence for Pri­orit­izing Well-Being over Weight Loss
9. Long-term Effects of Diet­ing: Is Weight Loss Related to Health? https://www.dis­hla­b.org­/pubs/2013%20Compass.pdf
10. What’s Wrong With the ‘War on Obesity?https://jo­urnals.sagepu­b.com/doi/10.1177/2158244018772888
11. Obesity treat­ment: Weight loss versus incr­e­asing fit­ness and physical act­i­vity for red­ucing health risks https://www.sci­encedirect­.com/sci­ence/­art­icle/pi­i/S2589004221009639?f­bclid=IwAR0qT­m­VqLnc_q96Ocx­K1f­V8ZIMwP7eT­k­FdImJYkkor­Um­vaNQZPX­K7fxFf­Pw#­sec3
12. Obesity Stig­ma: Import­ant Consider­ations for Public Health
13. Sig­rún Dan­í­els­dóttir og Stefán Hrafn Jóns­son (2015). For­dómar á grund­velli holda­fars í íslensku sam­fé­lagi. Reykja­vík: Emb­ætti land­lækn­is. https://bit.ly/38qP6gK
14. Thin is good, fat is bad: How early does it beg­in?
15. Blatant Dehuman­ization of People with Obesity - Kers­bergen - 2019 - Obesity
16. Weig­hing the stigma of weight: An fMRI study of neural react­i­vity to the pain of obese indi­vi­du­als
17. https://www.sci­encedirect­.com/sci­ence/­art­icle/pi­i/S0277953615302902?vi­a%3Di­hub
18. https://www.nat­ure.com/­art­icles/i­jo2015195.pdf
19. https://www.ruv.is/frett/2021/01/24/afoll-og-streita-breyta-t­hvi-hvern­ig-lika­m­inn-­virkar
20. Adren­ocort­ical, autonomic, and inflammatory causes of the meta­bolic syndrome: nested case-control study
21. The Relations­hip Between Psycholog­ical Risk Attributes and the Meta­bolic Syndrome in Healthy Women: Antecedent or Con­sequence?
22. A Path Model of Chronic Stress, the Meta­bolic Syndrome, and... :   Psychosom­atic Med­icine
23. Discrim­ination and unfair treat­ment: relations­hip to cardiovascular react­i­vity among African Amer­ican and European Amer­ican women
24. Effects of Social Stress­ors on Cardiovascular React­i­vity in Black and White Women
25. Relations­hips between perceived stress, cop­ing behavior and cortisol secretion in women with high and low levels of interna­lized racism
26. Perceived Weight Discrim­ination Medi­ates the Prospect­ive Associ­ation Between Obesity and Physi­olog­ical Dys­reg­ul­ation: Evidence From a Population-Ba­sed Cohort - Mich­ael Daly, Ang­el­ina R. Sutin, Eric Robin­son, 2019
27. Weight Discrim­ination and Risk of Morta­lity
28. Perceived Weight Discrim­ination and Obesity
29. Weig­hing the care: physici­ans' react­ions to the size of a pati­ent
30. Stigma in Pract­ice: Barri­ers to Health for Fat Women
31. Barri­ers to routine gynecolog­ical cancer screen­ing for White and African-A­mer­ican obese women
32. Attempt­ing to lose weight: Specific pract­ices among U.S. adults
33. https://www.ncbi.nlm.nih.­gov/p­mc/­art­icles/P­MC5253095/p­d­f/ni­hms-812637.pdf
34. How and why weight stigma dri­ves the obesity 'epidemic' and harms health
35. (PDF) Recogn­izing the Funda­mental Right to be Fat: A Weight-Inclusive App­roach to Size Accept­ance and Heal­ing From Sizeism
36. https://www.sci­encedirect­.com/sci­ence/­art­icle/pi­i/S2589004221009639?f­bclid=IwAR0qT­m­VqLnc_q96Ocx­K1f­V8ZIMwP7eT­k­FdImJYkkor­Um­vaNQZPX­K7fxFf­Pw#­sec3
37. https://­medi­um.com/@laura_86024/an-open-­lett­er-to-cancer-res­e­arch-uk-19ecaa71b263
38. https://we4fat­rights.eu/en/
39. https://cma­jnews.com/2021/06/25/covid-o­besity-1095952/?ut­m_so­urce=con­vertkit&utm_­medi­um=email&utm_campaign=­Bonus%3A+­Are+Fat+Cells+R­eally+a+Covid+Risk+Fact­or%3F%20-%207192751
40. htt­p://www.bccdc.ca/pop-pu­blic-healt­h/Documents/W2WBTechnical­Report_20130208F­INA­L.pdf
41. https://committees.parli­ament.uk/committee/328/women-and-equ­alities-committee/­news/153711/­govern­ment-app­roach-to-­negati­ve-body-ima­ge-d­an­ger­ous/
42. https://www.­stjorn­arra­did.is/­medi­a/vel­ferdarra­du­neyt­i-­medi­a/­medi­a/­rit_2013/ad­gerdaraaetl­un-til-a­d-­draga-­ur-tidn­i-offit­u.pdf
43. https://www.vis­ir.is/g/20212166195d/offita-og-skada­minnkun
44. https://www.ruv.is/­sjon­varp/­spila/kast­ljos/30772/95ert­g?f­bclid=IwAR2p78DA­F969D­bg­mOK73­azIu­BT­dvOfu­vKj5ug­m61md­ixMp8DCRp­F4T­Da­a_I
45. https://www.­stjorn­arra­did.is/li­br­ar­y/04-Ra­du­neyt­in/Heil­brigd­is­ra­du­neytid/yms­ar-skrar/Heilsa-heil­br-kynja_FS­S-­leidrett.pdf