Nýr veru­leiki fyrir vinn­andi fólk er það sem ein­kenndi árið 2021. Sótt­kví, sótt­varn­ir, ein­angr­un, sam­komu­tak­mark­anir og hluta­bóta­leið eltu okkur frá árinu 2020 og úrræði sem við héldum flest að myndu aðeins vara í vikur eða mesta lagi mán­uði dróg­ust á lang­inn. Heilt yfir gögn­uð­ust þau úrræði sem stjórn­völd buðu upp á í þessu fyrsta heila ári far­ald­urs­ins (og von­andi eina). En það er alveg jafn ljóst að margir supu seyðið af ástand­inu. Á meðan ýmsir nutu skatta­lækk­ana, kaup­hækk­ana og almennrar kaup­mátt­ar­aukn­ingar þurftu aðrir að draga saman segl­in, end­ur­fjár­magna, ganga á sér­eigna­sparnað eða grípa til ann­arra ráð­staf­ana til að halda sjó. Atvinnu­leysið er þegar þetta er ritað komið niður í 4,9% en það hefði verið saga á næsta bæ fyrir örfáum árum að við skyldum fagna slíkum töl­um. Þessi pró­senta þýðir að rúm­lega 10 þús­und manns eru á atvinnu­leys­is­skrá og það er ekki ásætt­an­legt.

Um leið og fjallað er um atvinnu­leysi heyr­ast raddir um að erfitt sé að fá fólk í vinnu. Um hinn vest­ræna heim kveður við sama söng­inn; að atvinnu­rek­endur geti ekki rekið fyr­ir­tæki sín vegna skorts á starfs­fólki á meðan atvinnu­leysi er í hæstu hæð­um. Um þetta er ýmis­legt að segja en það eru vís­bend­ingar um ákveðin valda­skipti á vinnu­mark­aði. Covid-far­ald­ur­inn og kreppan sem honum fylgdi afhjúpaði nefni­lega ýmis ein­kenni á vinnu­mark­aði 21. ald­ar­inn­ar.

Fjöl­margt starfs­fólk fann fyrir því að sú tryggð sem það hafði sýnt sínum vinnu­stað árum og jafn­vel ára­tugum saman var eftir allt lít­ils virði. Um leið og þrengdi að voru atvinnu­rek­endur til­búnir að losa sig við fólk og nýta jafn­vel krepp­una til að reyna að þrýsta niður kjör­um. Ráðn­inga­styrkir voru nýttir til að segja fólki upp og bjóða því síðan end­ur­ráðn­ingu á verri kjörum, ekki meðan gengið er í gegnum tíma­bundna erf­ið­leika, heldur til fram­búð­ar. Enn fremur fór efsta lag sam­fé­lags­ins létt með að breyta sínum störf­um, loka sig af, sinna börnum og fjöl­skyldu ef á þurfti að halda og forð­ast þannig stærstu ógn­ina á tímum heims­far­ald­urs: Annað fólk. Launa­fólkið sem skapar verð­mæti sam­fé­lags­ins og við­heldur gagn­verki þess sat hins vegar eftir grímu­k­lætt með fjöl­mörg ný verk­efni á sínu borði til að tryggja sótt­varnir og fylgja lögum og regl­um. Afgreiðslu­fólk stóð vakt­ina, bíl­stjórar komu vörum milli staða, kenn­arar kenndu börnum með breyttum hætti, starfs­fólk hjúkr­un­ar­heim­ila varð að eina félags­skap vist­manna sinna, heil­brigð­is­starfs­fólk sinnti þeim covid-veiku sem eng­inn annar mátti nálg­ast og svo mætti áfram telja. Þannig hélst sam­fé­lagið gang­andi í gengum heilt ár af heims­far­aldri. En þegar kemur að því að skipta gæð­unum innan sam­fé­lags­ins þá fær efsta lagið sem sest við tölv­una þegar hentar eða hringir inn fyr­ir­skip­anir um upp­sagnir mest, en þau sem vinna störfin og setja líf sitt og heilsu í hættu á hverjum degi minnst og sum ekki nóg til að ná endum sam­an.

Það var í þessu sam­hengi sem fjöl­margir atvinnu­rek­endur og stjórn­mála­menn kvört­uðu undan því að fólk feng­ist ekki til vinnu. Í huga sumra þeirra var sem atvinnu­laust fólk væri hillu­vara hjá Vinnu­mála­stofnun og það mætti kippa ein­stak­lingi úr hvaða hillu sem er og senda inn í hvaða starf sem er, hvar á land­inu sem er. Um þetta sner­ist verka­lýðs­bar­átta 20. ald­ar­innar að stórum hluta: Að atvinnu­laust fólk væri aldrei sett í þá stöðu að þurfa að und­ir­gang­ast slíka mann­fjand­sam­lega duttl­unga.

En staðan á vinnu­mark­aði hefur kennt okkur ýmis­legt ann­að. Það skiptir gríð­ar­legu máli þegar í harð­bakk­ann slær að vera með öfl­uga verka­lýðs­hreyf­ingu sem getur beitt sér fyrir vinn­andi fólk og almenn­ing all­an. Það er alveg ljóst að án hennar hefði orðið almenn kjara­skerð­ing hér á landi á síð­asta ári. Í upp­hafi far­ald­urs­ins var ákall um að end­ur­semja um kjara­samn­inga, skerða rétt­indi og frysta laun, auk þess sem það var hávær krafa að frysta eða jafn­vel lækka atvinnu­leys­is­trygg­ing­ar. Nið­ur­staðan var hins vegar sú að kjara­samn­ingar héldu, atvinnu­leys­is­trygg­ingar voru hækk­aðar og lengt í því tíma­bili sem fólk fær tekju­tengdar bæt­ur. Þetta gerði að verkum að almennur kaup­máttur óx, sem aftur var lyk­il­þáttur í efna­hags­legri við­spyrnu. Um þetta er nú nokkuð góður sam­hljóm­ur.

Þegar harðnar á dalnum eða eðli­legar breyt­ingar verða á lífs­leið­inni skiptir líka öllu máli að hafa byggt upp rétt­indi; til líf­eyr­is­greiðslna vegna ald­urs eða örorku, sjúkra­greiðslna, fæð­ing­ar­or­lofs, atvinnu­leys­is­trygg­inga, fræðslu­styrkja og svo margs ann­ars. Megnið af þessum rétt­indum eru kjara­samn­ings­bund­in, þ.e. fólk aflar þeirra í gegnum ráðn­ing­ar­sam­bönd. Það hefur færst í vöxt að fólk sé laus­ráð­ið, tíma­bundið ráðið eða jafn­vel verk­efna­ráð­ið. Það fólk hefur orðið hvað verst úti í far­aldr­in­um, þegar verk­efnin eru hrein­lega ekki til staðar lengur til dæmis vegna sam­komu­tak­mark­ana. Að vera gigg­ari er nefni­lega ekki eins eft­ir­sókn­ar­vert og margir vilja að láta, því það er erfitt að vita hvað morg­un­dag­ur­inn ber í skauti sér. Á sama tíma er verið að dásama þetta fyr­ir­komu­lag í blaða­greinum og jafn­vel bók­um. Það sé svo frá­bært að vera „sjálfs síns herra“, geta ráð­stafað tíma sínum að vild og vera engum háð. Vissu­lega getur það átt við í þeim til­vikum þegar við­kom­andi hefur ein­hverja mjög eft­ir­sókn­ar­verða hæfni umfram aðra, en í flestum til­vikum er giggið verra. Fólk er ekki með fastar tekj­ur, getur því ekki gert ráð­staf­anir fram í tím­ann, getur ekki tekið hús­næð­is­lán og varla gert leigu­samn­inga. Eng­inn upp­sagn­ar­frestur og aðeins lág­marks­rétt­indi til atvinnu­leys­is­bóta. Það er ábyrgða­hluti að tala gegn atvinnu­ör­yggi og rétt­indum vinn­andi fólks og heims­far­ald­ur­inn og aukið örygg­is­leysi ætti að vera víti til varn­að­ar.

Þau verð­mæti sem við höfum byggt upp síð­ustu ára­tugi eiga stöðugt undir högg að sækja og ein svæsn­asta birt­inga­mynd þess skaut upp koll­inum á árinu þegar flug­fé­lagið Play ákvað að gera kjara­samn­inga við gult stétt­ar­fé­lag, langt undir þeim samn­ingum sem höfðu gilt í flugi. Samn­ing­arnir eru gerðir án aðkomu þeirra sem eiga að vinna eftir þeim og hefur flug­fé­lagið neitað að semja við lýð­ræð­is­lega starf­andi félag flug­freyja og -þjóna. Í fjár­festa­kynn­ingum er því fjálg­lega lýst að sam­keppn­is­for­skot flug­fé­lags­ins felist einkum í því að halda launa­kostn­aði undir því sem áður hefur þekkst í flugi. Að stofna og semja við gul stétt­ar­fé­lög (sem eru undir áhrifa­valdi atvinnu­rek­enda eða beita sér ekki í kjara­bar­áttu) er gam­alt trikk í bók þeirra sem vilja vega að hinni skipu­lögðu verka­lýðs­hreyf­ingu. Að gera slíkt á íslenskum vinnu­mark­aði er ósjálf­bært til lengdar og mun flug­fé­lagið eiga erfitt upp­dráttar.

Það er varla hægt að gera upp árið 2021 án þess að nefna Alþing­is­kosn­ingar sem fram fóru í sept­em­ber. ASÍ beitti sér í aðdrag­anda kosn­ing­anna fyrir málum sem snerta launa­fólk og allan almenn­ing og lúta að afkomu fólks, hús­næð­is­mál­um, heil­brigð­is­mál­um, menntun og jöfn­uði. Átakið fór fram undir yfir­skrift­inni Það er nóg til, sem er svo sann­ar­lega yfir­skrift við hæfi hér í auð­linda­ríku landi þar sem lífs­gæði telj­ast almennt góð. Við höfum nefni­lega allar for­sendur til að byggja upp sam­fé­lag raun­veru­legs jöfn­uðar þar sem eng­inn þarf að líða skort. Flestir stjórn­mála­flokkar tóku undir þessar áherslur okkar að hluta til eða í heild. Þess vegna voru ákveðin von­brigði að sjá myndum prýddan stjórn­ar­sátt­mála þar sem mikið er um óljós fyr­ir­heit en nán­ast ekk­ert um útfærsl­ur. Sem dæmi má nefna að full­trúar allra stjórn­mála­flokka lýstu yfir stuðn­ingi við auk­inn fram­lög til almenna íbúða­kerf­is­ins, en þegar kom að því að setja fyr­ir­ætl­an­irnar á blað urðu fögru orðin að því að „horft“ yrði til áfram­hald­andi upp­bygg­ing­ar. Þó eru líka jákvæð teikn í fyr­ir­ætl­unum rík­is­stjórn­ar­innar og þá sér­stak­lega yfir­lýs­ingar sem lúta að því að vaxa út úr krepp­unni fremur en að beita nið­ur­skurð­ar­hnífn­um. En nýtt fjár­laga­frum­varp og fjár­mála­stefna eru þó ekki alveg í takti við þau fyr­ir­heit.

Eitt er víst og það er að ASÍ mun fylgja eftir þeim mál­efnum sem varða almanna­hag af þunga á árinu 2022. Hér verður horft til rík­is­fjár­mál­anna og öllum til­raunum til að einka­væða inn­viði og þjón­ustu til að fegra bók­hald rík­is­ins verður mót­mælt harð­lega. Við munum fylgja eftir okkar mik­il­væg­ustu mála­flokkum á borð við mennta­mál, vel­ferð­ar­mál og heil­brigð­is­mál. Við krefj­umst upp­bygg­ing­ar, ekki nið­ur­brots.

Kjara­samn­ingar losna á næsta áriá mun ráða úrslitum hvernig tek­ist hefur að verja kaup­mátt­inn fram að samn­ing­um. Hús­næð­is­málin og einkum hús­næð­is­kostn­aður verður í for­grunni enda stór hluti útgjalda hvers heim­il­is. Árið 2022 verður árið þar sem við bindum enda á þá sam­fé­lags­til­raun að leyfa mark­aðs­öfl­unum að maka krók­inn á kostnað fólks sem hefur ekki val um annað en að koma sér þaki yfir höf­uð. Gróða­öfl­inn seil­ast nefni­lega í launa­umslögin okkar hver mán­aða­mót til að sækja það sem við höfum áunnið okkur með þrot­lausri bar­áttu.

Það mun mæða á nýskip­aðri rík­is­stjórn að bretta upp ermar í sam­starfi við verka­lýðs­hreyf­ing­una í upp­hafi árs­ins 2022 til að tryggja áfram­hald­andi kjara­bætur og efl­ingu lífs­gæða fyrir þorra almenn­ings. Eitt er víst að hreyf­ingin mun ekki draga af sér að verja það sem áunn­ist hef­ur; verja vel­ferð okkar allra og sækja fram um bætt rétt­indi, betri kjör og aukin lífs­gæði á nýju ári.

Höf­undur er for­seti ASÍ.