Það er flókið mál að semja fjár­lög. Hlut­verk þeirra sem ákveða hverjir fá styrk frá hinu opin­bera er ekki öfunds­vert, þar sem sjaldan er hægt að kom­ast að nið­ur­stöðu þar sem allir verða sátt­ir.

Þó ríkir tölu­verð sátt um nokkur grund­vall­ar­at­riði í þessum mál­um. Þrátt fyrir að túlk­unin sé breyti­leg eftir stjórn­mála­flokkum eru flestir þeirra sam­mála um að rekstur rík­is­ins eigi að vera sjálf­bær þegar til lengri tíma er lit­ið, að ekki eigi að magna upp hag­sveiflur og að pen­ing­ur­inn úr rík­is­kass­anum fari til þeirra sem mest þurfa á honum að halda.

Það verður ekki séð að nýleg ákvörðun Alþingis um að fella niður virð­is­auka­skatt á starf­semi tengdri bygg­ing­ar­fram­kvæmdum og við­haldi hús­næðis í ár upp­fylli neitt þess­ara skil­yrða, sama hvernig þau eru túlk­uð. Þvert á móti má búast við að að hún stuðli ekki að sjálf­bærni fyrir rík­is­sjóð og magni upp fram­leiðslu­spenn­una í ár, auk þess sem lík­legt er að efna­fólk muni fyrst og fremst græða á henni. Ákvörð­unin er ein­fald­lega slæm hag­stjórn.

Allir vinna

End­ur­greiðsl­urnar munu eiga sér stað í gegnum átak sem ber heitið „allir vinna“ , en því var fyrst komið á í kjöl­far fjár­mála­hruns­ins til að auka eft­ir­spurn eftir slíkri starf­semi og koma í veg fyrir svarta atvinnu. Á þeim tíma hafði bygg­ing­ar­geir­inn hrun­ið, en störfum þar fækk­aði um helm­ing á milli áranna 2008 og 2010.

Með átak­inu átti eft­ir­spurn eftir þjón­ustu þeirra sem vinna við upp­bygg­ingu og við­hald hús­næðis að aukast, þar sem hún yrði ódýr­ari. Þannig yrði hægt að tryggja bygg­ing­ar­geir­anum fleiri verk­efni en ann­ars og draga úr fram­leiðsluslak­anum sem hafði mynd­ast vegna hruns­ins.

End­ur­greiðslan virð­ist hafa borið árang­ur. Fyr­ir­tæki í bygg­ing­ar­starf­semi hættu að skila tapi og byrj­uðu að skila millj­arða­hagn­aði þegar átakið var virkt á tíma­bil­inu 2010-2015. Á sama tíma juk­ust tekjur þeirra um meira en helm­ing og störfum geir­anum fjölg­aði um rúman fjórð­ung.

Vegna góðs árang­urs ákvað rík­is­stjórnin að end­ur­taka leik­inn í fyrra, þegar búist var við hruni í bygg­ing­ar­iðn­að­inum þar sem kreppa var yfir­vof­andi vegna heims­far­ald­urs­ins.

En slíkt hrun kom sem betur fer ekki. Sam­kvæmt nýj­ustu tölum frá Hag­stofu jókst hagn­aður fyrir skatt hjá fyr­ir­tækjum í bygg­ing­ar­starf­semi um 9 pró­sent að raun­virði á milli áranna 2019 og 2020. Vissu­lega fækk­aði starfs­mönnum í grein­inni um 6 pró­sent á tíma­bil­inu, en sú fækkun er varla sam­bæri­leg 43 pró­sent fækk­un­inni í fjölda starfs­manna í grein­inni eftir fjár­mála­hrun­ið.

Inn­spýt­ing í þegar þanið hag­kerfi

Síðan þá hafa horfur í grein­inni batnað enn frekar, en í sept­em­ber voru starfs­menn í grein­inni orðnir fleiri en þeir voru áður en heims­far­ald­ur­inn skall á. Þar að auki er búist við að horf­urnar batni enn frekar á næstu mán­uðum með auk­inni fjár­fest­ingu í upp­bygg­ingu íbúða.

Í upp­haf­lega fjár­mála­frum­varp­inu sem var lagt fram í lok nóv­em­ber var því lagt upp með að „allir vinna“ átakið yrði ekki fram­lengt í ár, þar sem ekki sé þörf á því þessa stund­ina.

Í minn­is­blaði til efna­hags- og við­skipta­nefndar Alþingis fór fjár­mála­ráðu­neytið ítar­lega yfir helstu rök gegn því að fram­lengja átakið í ár. Þar benti ráðu­neytið sér­stak­lega á síð­ustu hag­spár Seðla­bank­ans og Hag­stofu, en þær gera ráð fyrir að fram­leiðslu­spenna mynd­ist í þjóð­ar­bú­inu á þessu ári, sem þýðir að lands­fram­leiðslan verði umfram sitt jafn­væg­is­gildi. „Um væri að ræða inn­spýt­ingu á fjár­magni í hag­kerfið sem er nú þegar þan­ið,“ segir ráðu­neyt­ið.

Hag­spárnar gera einnig ráð fyrir umtals­verðum vexti í íbúða­fjár­fest­ingu, sem búist er við að muni halda áfram að aukast á næstu árum. Ráðu­neytið bætir svo við í minn­is­blaði sínu að fátt bendi til verk­efna­skorts varð­andi end­ur­bætur og við­hald íbúð­ar­hús­næð­is, en letj­andi áhrif COVID-19 á ferða­lög til útlanda hafi haft hvetj­andi áhrif á sum­ar­bú­staða­fram­kvæmd­ir.

Tóku frekar ráð­legg­ingum Sam­taka iðn­að­ar­ins

Líkt og við var að búast mót­mæltu Sam­tök iðn­að­ar­ins, sem bera hag af fram­leng­ingu átaks­ins, þessum áformum með umsögn sem þau sendu til efna­hags- og við­skipta­nefndar. Sam­kvæmt henni átti átakið sinn þátt í því að milda nið­ur­sveifl­una í bygg­ing­ar­iðn­aði á síð­asta ári, en nauð­syn­legt sé að fram­lengja það um að minnsta kosti eitt ár þar sem enn væri slaki í atvinnu­grein­inni.

Af ein­hverjum ástæðum tók meiri­hluti efna­hags- og við­skipta­nefndar frekar mark á ráð­legg­ingum sam­tak­anna heldur en fjár­mála­ráðu­neyt­is­ins og ákvað hún því að mæla með því að „allir vinna“ átakið yrði fram­lengt. Þessa fram­leng­ingu sam­þykkti Alþingi svo á milli jóla og nýárs.

Guð­rún Haf­steins­dótt­ir, sem er for­maður efna­hags- og við­skipta­nefnd­ar, sat í stjórn Sam­taka iðn­að­ar­ins frá 2011 til 2013 og var for­maður þeirra frá 2014 til 2020. Hún varði ákvörðun meiri­hluta nefnd­ar­innar á Alþingi í síð­ustu viku með sömu rök­semd­ar­færslu og sam­tökin nefndu, en hún sagði að enn væri slaki til staðar í bygg­ing­ar­iðn­aði, sem hefði jafnan þurft að bera mjög þungar byrðar í sam­drátt­ar­skeiðum hér­lend­is. Enn fremur sagði Guð­rún að það væri „óyggj­andi“ að átakið myndi skila sér í ávinn­ingi fyrir rík­is­sjóð vegna minni svartrar atvinnu­starf­semi.

Er slaki í bygg­ing­ar­iðn­aði?

Stað­hæf­ing Guð­rúnar og Sam­taka iðn­að­ar­ins um að slaki mælist enn í bygg­ing­ar­iðn­aði byggir ekki á sterkum grunni.

Sam­tökin benda á að enn séu fleiri atvinnu­lausir í grein­inni en í venju­legu árferði, sam­kvæmt tölum frá Vinnu­mála­stofn­un. Ef rýnt er í fleiri hag­tölur virð­ist þó sem að sú staða sé lík­lega ekki til­komin vegna slaka í atvinnu­grein­inni, heldur vanda­mála við að leiða saman rétt störf við rétt starfs­fólk.

Mynd hér að neðan sýnir heild­ar­veltu í bygg­ingu hús­næðis eftir tveggja mán­aða tíma­bilum frá 2008 til 2021. Sam­kvæmt henni hefur veltan verið tölu­verð á síð­ustu mán­uð­um, en hún var svipuð í haust og í miðju hag­vaxt­ar­skeiði árið 2017, þrátt fyrir að tekið sé til­lit til verð­bólgu. Veltan er einnig meiri nú að raun­virði en hún var undir lok góð­ær­is­ins sum­arið 2008.

Sama staða blasir við þegar afkoma fyr­ir­tækja í bygg­ing­ar­iðn­aði er skoð­uð. Hagn­aður fyrir skatta jókst árið 2020 hjá fyr­ir­tækjum sem sjá um bygg­ingu hús­næðis og ann­arra mann­virkja, en stóð í stað hjá fyr­ir­tækjum sem sjá um við­hald hús­næðis og aðra sér­hæfða bygg­ing­ar­starf­semi.

Að vísu minnk­aði fjöldi starfs­manna í grein­inni lít­il­lega eftir að heims­far­ald­ur­inn skall á, en þeim er tekið að fjölga aft­ur. Líkt og myndin hér að neðan sýnir var með­al­fjöldi starfs­manna í hverjum mán­uði í fyrra meiri heldur en á upp­gangs­ár­unum 2015-2017 og litlu minni en þegar hag­sveiflan náði síð­ast hámarki sínu árin 2018 og 2019.

Ein leið til að mæla fram­leiðslu­spennu í atvinnu­greinum er með því að athuga laus störf í grein­inni. Mik­ill fjöldi lausra starfa bendir til auk­innar fram­leiðslu­spennu, þar sem það er merki um að fyr­ir­tæki vilji auka við sig vinnu­afl. Sam­kvæmt tölum Hag­stofu er hlut­fall lausra starfa í bygg­ing­ar­iðn­aði nú tvö­falt hærra en það var í árs­byrjun 2019. Eitt af hverjum tíu störfum í grein­inni var laust undir lok síð­asta sum­ars, en á sama tíma voru ein­ungis 3,6 pró­sent allra starfa í hag­kerf­inu laus.

Því er nið­ur­staða Sam­taka iðn­að­ar­ins um að að fram­leiðsluslaki sé til staðar í grein­inni und­ar­leg, þar sem meiri­hluti hagtalna bendir í aðra átt. Í miklum slaka væri að minnsta kosti óeðli­legt að finna marga starfs­menn, mörg laus störf, mikla veltu og góða afkomu.

Hætta á freistni­vanda

Fram­leng­ingin á „allir vinna“- átak­inu er ekki ókeypis, heldur er búist við að afkoma rík­is­ins versni um sjö millj­arða króna vegna hennar. Þessir sjö millj­arðar eru dýr­keypt­ir, þar sem rík­is­stjórnin hefur ein­sett sér að draga jafnt og þétt úr afkomu­halla og stöðva hækkun skulda­hlut­falls hins opin­bera á næstu fjórum árum í fram­lagðri fjár­mál­stefn­unni sinni.

Ákvörðun stjórn­valda að láta undan þrýst­ingi frá Sam­tökum iðn­að­ar­ins og fram­lengja íviln­andi aðgerðir – þrátt fyrir að efna­hags­leg rök hníga gegn því – sýna hversu erfitt það mun reyn­ast að fram­fylgja þess­ari stefnu þegar draga á úr mót­væg­is­að­gerð­um. Með verri hag­stjórn munu lík­urnar aukast á að hið opin­bera þurfi annað hvort að hækka skatta eða draga úr opin­berum útgjöldum ann­ars staðar til að ná mark­miði sínu.

Líkt og fjár­mála­ráð hefur bent á í áliti um fram­lagða fjár­mála­stefnu freist­ast stjórn­mála­menn oft til að horfa of stutt til fram­tíðar og eyða því umfram efni í stað þess að taka á und­ir­liggj­andi vanda­mál­um. Sömu­leiðis eru hags­muna­að­ilar ekki lík­legir til að taka til­lit til hags­muna heild­ar­innar þegar þeir berj­ast um opin­ber útgjöld, þeir hugsa frekar um sína sneið heldur en kök­una sjálfa.

Þessi vanda­mál verða þó lík­legri til að eiga sér stað þegar fjár­lög, sem eru bara til eins árs, eru sam­þykkt á undan fjár­mála­stefnu henn­ar, sem lítur til lengri tíma. Fjár­mála­stefnan hefur enn ekki verið afgreidd af hálfu Alþingis enda þótt fjár­lögin séu það, en til þess að koma í veg fyrir freist­ingar stjórn­mála­manna til að fara ógæti­lega með fjár­mál hins opin­bera hefði hún átt að liggja til grund­vallar þegar fjár­lögin voru rædd.

Furðu­leg for­gangs­röðun

Fjár­hæð­irnar sem ríkið verður af vegna fram­leng­ingar átaks­ins koma því ekki úr neinu tóma­rúmi, heldur mun aðgerðin auka skuld­setn­ingu hins opin­bera og leiða til þess að erf­ið­ara verður að fram­fylgja fjár­mála­stefnu næstu ára.

Sjö millj­arðar króna er heldur eng­inn smá­pen­ing­ur. Til að setja upp­hæð­ina í sam­hengi er hún jöfn fram­lagi rík­is­ins í fyrra fyrir bygg­ingu nýs Land­spít­ala. Sömu­leiðis hefði upp­hæðin dugað til að fjár­magna rekstur Háskóla Íslands í fimm mán­uði eða til að tvö­falda fram­lag rík­is­ins til nátt­úru­vernd­ar, skóg­ræktar og land­græðslu. Einnig hefði rík­is­stjórnin getað sleppt því að auka útgjöld og frekar aukið kaup­mátt skatt­greið­enda með því að hækka per­sónu­af­slátt um 27 þús­und krónur á mann á ári í stað þess að halda verk­efn­inu áfram.

Í ofan­greindum verk­efnum myndi ávinn­ing­ur­inn dreifast nokkuð vítt um sam­fé­lag­ið. Þeir sem hagn­ast mest á áfram­hald­andi skatta­af­slætti á upp­bygg­ingu og við­haldi hús­næðis eru aftur á móti færri. Fyrst og fremst verða það fyr­ir­tæki sem standa að jafn­aði vel fjár­hags­lega og svo ein­stak­lingar sem kaupa þjón­ustu þeirra, en þeirra á meðal eru tekju­háir ein­stak­lingar sem vilja end­ur­inn­rétta íbúð­ina sína eða gera upp sum­ar­bú­stað­inn sinn.

Fram­leng­ing „allir vinna“- átaks­ins er furðu­leg for­gangs­röðun í núver­andi ástandi. Að minnsta kosti er hægt að hugsa um margar betri leiðir til að verja þessum fjár­hæðum en með þenslu­að­gerðum á upp­gangs­tíma sem auka skuldir og gagn­ast fáum.

Höf­undur er rit­stjóri Vís­bend­ing­ar.