Í fram­tíð­inni verður litið til stríð­ins í Úkra­ínu sem hluta af hnatt­rænum átökum tutt­ug­ustu og fyrstu ald­ar­inn­ar. Þegar á það er horft í því ljósi verður sumt skilj­an­legra þótt það dragi ekki úr þeim við­bjóði sem við finnum til­.  

Stríðið stendur á milli tveggja ríkja en líkt og með hern­að­ar­á­tök kalda stríðs­ins er það hluti af stærri heild. Víg­línur skera ekki aðeins á milli ríkja og stór­velda heims­ins heldur líka á milli and­stæðra afla í stjórn­málum innan ríkja. Sam­lík­ingar við kalda stríðið eru vara­samar því aðstæður í heim­inum eru allar aðrar nú en þá. Bar­áttan snýst líka um aðra hluti. En líkt og í kalda stríðið eru þetta þó átök sem hanga saman og ná til alls heims­ins í senn. Vest­ur­lönd unnu kalda stríðið en núver­andi átök gætu orðið þeim erf­ið­ari. Það er við fleiri að eiga, heim­ur­inn er miklu sam­tengd­ari, fleiri ríki eru að verða firna öflug og Vest­ur­lönd eru ekki eins og þau voru. Átökin nú eru líka miklu flókn­ari.    

Það sem skýrist á næstu vikum

Við vitum ekki hvernig stríðið fer en vitum að hrak­farir rúss­neska hers­ins hafa verið slíkar að Pútín þarf nú að glíma við reiði og spennu innan hers­ins og valda­klíkunnar í Kreml. Almenn­ingur trúir þó enn áróð­urs­vélum vald­hafa og því á Pútín enn ekki í vand­ræðum með almenn­ings­á­lit­ið. 

Þeir miklu bar­dagar um aust­an­verða Úkra­ínu sem nú eru í aðsigi munu ráða miklu um fram­hald­ið, bæði hvað varðar mögu­leika til að skapa lýð­ræð­is­legt og blóm­legt þjóð­fé­lag í Úkra­ínu og eins hvað varðar áhrif stríðs­ins á valda­kerfi Rúss­lands að ekki sé nefnd staða Rúss­lands í alþjóða­kerf­inu sem gæti styrkst með sigri en stór­lega veikst með áfram­hald­andi hrak­för­u­m. 

Árangur eða árang­urs­leysi Rússa mun líka hafa mikil áhrif á stjórn­ina í Pek­ing. Þótt Kína taki engan þátt í stríð­inu og reyni að leiða það hjá sér í bili ræður Kína mjög miklu um hver áhrif stríðs­ins verða á alþjóða­kerf­ið. Bið hentar þeim í bili. Valda­menn þar eystra glíma líka við versn­andi stöðu í efna­hags­málum sem er við­kvæmt mál í aðdrag­anda flokks­þings í haust þar sem valda­kerfi lands­ins mun taka breyt­ing­um.   

Vald hjá Vest­rænum almenn­ingi

Ein allra stærsta spurn­ingin snýr þó að almenn­ingi á Vest­ur­lönd­um. Það er tæp­ast ofmælt að afstaða evr­ópskra kjós­enda getur ráðið mjög miklu um hver meg­in­á­hrif stríðs­ins verða á þróun álf­unnar og alþjóða­kerf­is­ins á næstu árum. Þá er ekki spurt um með hverjum fólk vill standa í hita leiks­ins - því var strax svarað og af festu sem kom á óvart - heldur er spurt um hvaða úthald venju­legir kjós­endur hafa til mjög kostn­að­ar­samra aðgerða gegn stjórn­völdum í Moskvu. Úthaldið gæti reynst minna en nú sýn­ist því fórn­irnar verða raun­veru­legar í mörgum ríkjum ESB, ekki síst í lyk­il­ríki álf­unn­ar, Þýska­landi en einnig í nokkrum verr stæðum ríkjum Evr­ópu. Verð­bólga mun vaxa í álf­unni vegna stríðs­ins, mörg hund­ruð þús­unda munu missa vinn­una og kreppu­á­stand mun skap­ast í sumum iðn­grein­um. Þetta er ekki síst vegna þess að gas er mikið notað í iðn­aði Þýska­lands og fleiri ríkja.  

Sam­heldni en stórar gjár

Inn­rás Putíns fyllti ESB nýjum þrótti, gaf Nató sterk­ari til­finn­ingu um til­gang og stappað stjórn­mála­mönnum í Evr­ópu meira saman en nokkuð annað á síð­ari árum. Gengi Orbans og Le Pen í kosn­ingum að und­an­förnu minnir hins vegar á gjár sem enn eru til staðar í álf­unni. Þær gjár og átökin innan evr­ópskra sam­fé­laga eiga líka sum­part svip­aðar rætur og vax­andi ólga í alþjóða­kerf­in­u.  

Rúss­land, Kína og evr­ópskur almenn­ingur

Kín­verski komm­ún­ista­flokk­ur­inn byggir sína fram­tíð­ar­sýn á heims­málin á kenn­ingum um hraða hnignun og sundr­ungu Vest­ur­landa og þá sér­stak­lega Evr­ópu. Þetta er ekki leynd­ar­mál, Xi, for­seti Kína þreyt­ist ekki á að benda á þetta. Það sama má segja um Pútín og hirð­ina í kringum hann. Til miðju í þessum kenn­ingum er sann­fær­ing um öra póli­tíska hnignun Evr­ópu og Banda­ríkj­anna, vax­andi sundr­ungu innan Evr­ópu­sam­bands­ins og minnk­andi sam­vinnu yfir Atl­ants­haf­ið. Trump og hans lið er sönn­un­ar­gagn númer eitt í þessum umræð­um, sundr­ung í Evr­ópu númer tvö og lítil hern­að­ar­út­gjöld Evr­ópu­ríkja númer þrjú. Hvorki Vest­ur­lönd í heild né Evr­ópu­sam­bandið sér­stak­lega eru þá sagðar raun­veru­legar ein­ingar í alþjóða­málum vegna sundr­ungar á milli ríkja og innan ein­stakra landa.

Við hin spilltu

Önnur hlið þess­ara kenn­inga snýst um menn­ing­ar­lega hnignun Vest­urs­ins. Í þeim hug­mynda­heimi er fólk sagt spillt af eft­ir­læti, óhófi og menn­ing­ar­legri laus­ung sem meðal ann­ars birt­ist í dekri við minni­hluta­hópa, eins og múslima, útlend­inga og sam­kyn­hneigða. Fólk á Vest­ur­löndum er sagt of eig­in­gjarnt og upp­tekið af sjálfu sér til að hafa áhuga á sam­eig­in­legri sýn a hags­muni þjóða sinna. Mús­sól­íni sagði raunar eitt­hvað svipað árin fyrir 1939.  

Á síð­ustu árum hefur það verið fast stef í ræðum Xi Jin­p­ing að menn­ing­ar­leg upp­lausn og póli­tísk kaos ein­kenni hin hnign­andi Vest­ur­löndum en að í Kína ríki festa, sam­fé­lags­leg ábyrgð og ein­beittur vilji. Hann nefndi þetta síðst nú í vik­unni og þá í sam­hengi við covid far­ald­ur­inn en hann er raunar nú í vexti í Kína. 

Vin­sældir Pútíns í Evr­ópu

Xi hefur ekki orðið vin­sæll á Vest­ur­lönd­um, hann er lík­lega of fjar­lægur til þess. Pútín hefur hins vegar orðið það útá svip­aða orð­ræðu. Þótt margir vilji gleyma því nú hefur Pútin verið í mörgum löndum vest­urs­ins einn allra dáð­asti útlendi stjórn­mála­mað­ur­inn. Aðdá­unin hefur ekki síst verið almenn á meðal þeirra sem hat­ast við ESB og vest­rænt frjáls­lyndi en þó hefur líka ólík­leg­asta fólk í lýð­ræð­is­ríkjum Vest­ur­landa mært hann á síð­ustu árum. Kannski er það vegna þreytu á lýð­ræð­inu eða vegna dul­innar andúðar á marg­breyti­leik­anum og bar­áttu minni­hluta­hópa.   

Hinir nið­ur­lægðu rísa upp

Hlusti menn á Pútín kemur í ljós að hann telur stríðið í Úkra­ínu vera stríð hins nið­ur­lægða Rúss­lands gegn vest­rænni ásælni og áhrif­um. Fyrir Xi er Kína nú loks­ins að ná sér eftir alda­langa auð­mýk­ingu og nið­ur­læg­ingu af hendi Vest­ur­landa. Fyrir Modi á Ind­landi eru hindúar nú loks­ins að rísa upp eftir nið­ur­læg­ingu fimm hund­ruð ára, fyrst frá hendi hins útlenda og íslamska Múg­hal ríkis og síðar breska heims­veld­is­ins. Fyrir Erdogan er nið­ur­læg­ingu Tyrkja í kjöl­far sundr­ungar Ottóman­rík­is­ins loks að linna. Og þannig mætti áfram telja allt frá Suð­ur­-Am­er­íku til Mið­aust­ur­landa, Pakistan, Íran, Afghanistan og Suð­austur Asíu. Menn skyldu ekki gleyma því að mikið af þess­ari reiði á sér eðli­legar skýr­ing­ar. Yfir­gangur og ofbeldi Vest­ur­landa, fyrst einkum Spán­ar, Bret­lands og Frakk­lands og síðar Banda­ríkj­anna gegn þjóðum í öðrum heims­hlutum hefur öldum saman verið eitt helsta ein­kenni alþjóða­kerf­is­ins. 

Á alþjóða­vísu snýst popúl­ismi og þjóð­ern­is­hyggja líka mest um upp­reisn hinna nið­ur­lægðu. Um leið verður til afsökun þeirra betur settu fyrir and­stöðu við mann­rétt­indi og efna­hags­legar umbæt­ur. Því spannar upp­reisnin allt róf stjórn­mál­anna og er oft studd af for­rétt­inda­hópum og hentar þeim vel sem hagn­ast á lokun sam­fé­laga og póli­tískri úthlutun gæða.  

Líka á Vest­ur­löndum

Upp­reisn gegn nið­ur­læg­ingu hefur líka ein­kennt stjórn­mál vest­rænna ríkja síð­ustu ár. Þar eru hinir auð­mýktu og nið­ur­lægðu fólkið sem tap­aði á heim­s­væð­ing­unni og end­aði í stað­inn í menn­ing­ar­legri, póli­tískri og efna­hags­legri sam­keppni í sínu eigin landi við millj­ónir útlendra inn­flytj­enda. 

Fólk finnur sig heldur ekki aðeins nið­ur­lægt í efna­hags­legum skiln­ingi á tímum heim­s­væð­ingar og mark­aðs­hyggju. Lík­lega er enn sár­ari sú auð­mýk­ing sem fólk oft sætir frá þeim sem líta niður á það fyrir skoð­anir þess sem eru sagðar lýsa ein­földum og for­dóma­fullum hug­mynda­heimi og skiln­ings­leysi á rétt­læt­is­kröfum margs kyns minni­hluta­hópa. Enda fer því fjarri að fylgi við popúl­isma sé bundið við þá sem hafa tapað í efna­hags­legum skiln­ing­i.  

Stríðið hefur dregið úr þeirri miklu aðdáun sem Pútín hefur notið víða á Vest­ur­löndum enda sér þarna í hina hroða­legu rök­rænu enda­stöð póli­tískrar þjóð­ern­is­hyggju. Hvort fylgi við popúl­isma minnkar á hins vegar eftir að koma í ljós.

Það mun fara eftir því hvernig póli­tík verður boðið uppá í ein­stökum lönd­um. Þörf fólks fyrir sam­fé­lag þar sem það finnur sig heima og þar sem virð­ing er borin fyrir því hefur ekki dvínað og mun ekki gera það. Þetta eru eðli­legar mann­legar þarfir og þær þarf að virða. Menn­ing­ar­leg auð­mýk­ing fólks sem hugsar með hefð­bundn­ari hætti en þeir fram­sæknu á engan rétt á sér frekar en nið­ur­læg­ing minni­hluta­hópa. 

Mark­mið Rúss­lands og Kína

Pútín gæti enn knúið fram ein­hvern hern­að­ar­sigur í Úkra­ínu. Hann mun þó hvorki ná land­inu öllu né halda stórum hlutum þess til lang­frama. Senni­lega var beint her­nám Úkra­ínu heldur aldrei hans mark­mið.

Í huga Pútíns skiptir mestu að Úkra­ína nái ekki að verða að óþol­andi fyr­ir­mynd fyrir rúss­neskan almenn­ing um opið, lýð­ræð­is­legt og blóm­strandi sam­fé­lag. Það mark­mið er enn innan seil­ingar fyrir Pútín sér­stak­lega ef sam­staðan í Evr­ópu brest­ur.  

Nið­ur­staðan sem Kína vildi helst er ein­hvers konar tak­mark­aður sigur Rússa, sem gæti dugað til að nið­ur­lægja Vest­ur­lönd og draga úr sam­stöðu þeirra. Þótt það sé umdeilt má finna rök fyrir því að Kína vilji um leið að stríðið veiki Rúss­land. Mark­mið Kín­verja með Rúss­land til lengri tíma er að það verði nægi­lega sterkt til að veita Vest­ur­löndum við­nám í Evr­ópu en nógu veikt efna­hags­lega og ein­angrað alþjóð­lega til að eiga ekki aðra kosti en að selja sín hrá­efni til Kína og leita þar póli­tísks skjóls.  

Stríðið snýst líka um Rúss­land

Stríðið snýst núna um Úkra­ínu. Þegar til lengri tíma er litið snýst það ekki síður um Rúss­land. Um leið og mark­mið Kína er að Rúss­land verði að horfa til aust­urs og vera stór­lega háð Kína hljóta mark­mið Evr­ópu­ríkja að vera öfug. Þau þurfa að snú­ast um að finna ein­hverja leið fyrir þetta mikla og merki­lega evr­ópska menn­ing­ar­ríki aftur til okkar álfu. Þar á Rúss­land heima og án þess verður Evr­ópa ekki heil.  

Höf­undur er alþjóða­­­stjórn­­­­­mála­fræð­ing­­­ur.