Á undanförnum árum hefur athygli almennings á þeim vandamálum sem tengjast ójöfnuði aukist til muna. Alþjóðlegar stofnanir benda á hættulega þróun á Vesturlöndum auk þess sem stjórnmálamenn hafa beint sjónum að gríðarlegri tekjusöfnun efsta prósentsins í tekjudreifingunni eða jafnvel efsta 0,01 prósentsins. Hins vegar er annar tekjuhópur, sem gjarnan er kölluð efri millistéttin, einnig hluti af vandamálinu að mati tveggja fræðimanna.
9,9 prósentin
Hagfræðingurinn Matthew Stewart gerir ójöfnuð í Bandaríkjunum að umfjöllunarefni sínu í júníhefti tímaritsins The Atlantic. Þar beinir hann augum að þeim þjóðfélagshópi sem vill kenna sig við efri millistétt, eða efstu tekjutíundinni að undanskildu hinu ríkasta 0,1 prósenti þjóðarinnar.
Samkvæmt Stewart hefur þessi hópur, sem hann kallar 9,9 prósentin, fest sig í sessi sem ný yfirstétt í Bandaríkjunum. Hann fari í bestu skólana, búi við betri heilsu og fjarlægist stöðugt hin 90 prósentin sem eru fyrir neðan hann í tekjum.
Draumafangarar
Pælingar Stewarts eru ekki nýjar af nálinni, en breski rithöfundurinn Richard Reeves skrifaði einnig um sama mál í bók sinni “Dream Hoarders,“ sem kom út í fyrra. Hér má nálgast umjöllun The Economist um bókina. Þar talar Reeves um þróun efri millistéttarinnar sem hluti af vandamáli ójöfnuðar, skýr lína sé á milli eignasöfnunar efsta tekjufimmtungsins og hinna. Á tímabilinu 1979-2013 jukust rauntekjur neðstu 80 prósentanna í Bandaríkjunum um 42% á meðan rauntekjur efsta fimmtungsins jókst um 70% og ríkasta eina prósentsins um 192%.
Glergólfið
Samkvæmt Reeves og Stewart liggur meginvandamál þessarar þróunar í sjálfsmynd efri millistéttarinnar Bandaríkjanna sem telur sig hafa komist þangað á eigin verðleikum. Auðug börn sem komast í bestu skólana kjósi oft að líta fram hjá því að möguleikar þeirra til menntunar hafi alltaf verið meiri en hjá öðrum. Sömu sögu má segja um starfsmöguleika, sem ræðst af menntun og viðskiptatengslum, og makaleit.
Myndband úr umfjöllun The Atlantic.
Afleiðingar þessarar sjálfsmyndar er sú að aðgreiningin milli efri millistéttarinnar og allra hinna eykst, þrátt fyrir ímynd margra af Bandaríkjunum sem landi möguleikanna. Hreyfanleiki milli stétta hefur minnkað til muna þar í landi á síðustu áratugum og því eru börn líklegri til að enda í sömu þjóðfélagsstöðu og foreldrar sínir. Með því einangrast efri millistéttin í síauknum mæli þar sem allir meðlimir hennar sækjast í að viðhalda þeirra stöðu.Báðir höfundarnir telja breytingu á skattkerfinu nauðsynlega til að stemma stigu við þessari þróun. Skattbyrði lágtekjuhópa þurfi að létta, en samkvæmt þeim er hún sérstaklega þung vestanhafs. Meirihluti skattaívilnana fer til hátekjuhópa og viðheldur svokölluðu „glergólfi“ milli auðugra og annarra.
Hver er þróunin á Íslandi?
Besti mælikvarði á styrk glergólfsins er stéttarhreyfanleiki milli kynslóða, þ.e. hversu mikið framtíð íbúa ræðst af þjóðfélagsstöðu foreldra þeirra. Þessi mælikvarði breytist hægt milli ára og er því einangrun millistéttarinnar í Bandaríkjunum afleiðing þróunar sem átt hefur sér stað í marga áratugi. Ólíklegt er að svipuð staða muni koma upp á Íslandi á næstunni, en hér er tekjujöfnuður hærri auk þess sem hreyfanleiki milli stétta er mun meiri.
Hins vegar var útlit fyrir því að Ísland stefndi í sömu átt og Bandaríkin fyrir hrun, en í kjölfar fjármálavæðingarinnar sem átti sér stað fyrir rúmum áratug síðan jókst ójöfnuður á Íslandi á ógnarhraða. Þetta eru niðurstöður nýútgefinnar bókar Stefáns Ólafssonar og Arnaldar Sölva Kristjánssonar um ójöfnuð á Íslandi. Samhliða fjármálavæðingunni jókst hlutdeild efstu tekjutíundarinnar af heildartekjum þjóðarinnar, en árið 2007 náði hún hámarki og var þá orðin mjög lík stöðunni í Bandaríkjunum. Á sama tíma drógust lægri tekjuhópar aftur úr hátekjuhópunum og tóku jafnframt á sig verulega aukna skattbyrði.
Þessi þróun tók hins vegar u-beygju eftir fjármálahrunið árið 2008 og ójöfnuður meðal Íslendinga minnkaði jafnhratt og hann jókst fyrir hrun. Hlutdeild efstu tekjutíundarinnar af þjóðartekjum lækkaði sömuleiðis hratt og er nú töluvert frábrugðinn þeirri í Bandaríkjunum.
Einangrun efri millistéttarinnar er afleiðing langtímavandamáls vestanhafs þar sem ójöfnuður hefur vaxið hratt. Með meiri ójöfnuði minnkar hreyfanleiki milli stétta og erfiðara verður fyrir efnaminni að komast í efri tekjuþrep samfélagsins. Að mati Stewart og Reeves er nauðsynlegt fyrir Bandaríkin að brjóta upp það glergólf sem myndast hefur milli auðugra og annarra, vilji þau raunverulega vera „land tækifæranna.“
