Auður rík­asta eins pró­sents lands­manna, alls 2.290 fjöl­skyldna, hefur til að mynda auk­ist um 270 millj­arða króna frá árs­lokum 2010, sem þýðir að tæp­lega ell­efu pró­sent nýs auðs hefur farið til þess hluta lands­manna. Alls átti þessi hópur 719 millj­arða króna í lok árs 2017.

Þegar enn minni hóp­ur, 0,1 pró­sent rík­ustu fjöl­skyldur lands­ins, alls 229 slík­ar, er skoð­aður kemur í ljós að hann á tæp­lega 237 millj­arða króna. Auður þeirra sem til­heyra þessu rík­asta lagi þjóð­fé­lags­ins hefur auk­ist um tæpa 75 millj­arða króna frá árs­lokum 2010. Með­al­eign hverrar fjöl­skyldu sem til­heyrir þessum hópi er því rúmur millj­arður króna. Og hver og ein þeirra jók eign sína að með­al­tali um 328 millj­ónir króna á tíma­bil­inu. Á árinu 2017 einu saman jókst auður þessa hóps um 35,3 millj­arða króna, eða um 154 millj­ónir króna á hverja fjöl­skyldu.

Eiga meira en hag­tölur segja til um

Eignir þessa hóps eru van­metnar í þessum töl­um, þar sem eign í hluta­bréfum er færð til eignar á nafn­virði, ekki mark­aðsvirði, sem er vana­lega miklu hærra. Sem dæmi er nafn­virði allra hluta­bréfa í Icelandair Group um 4,8 millj­arðar króna en mark­aðsvirði félags­ins er vel yfir 50 millj­arðar króna. Það þýðir að sá sem á t.d. hluta­bréf í Icelandair sem eru að nafn­virði skráð á 100 millj­ónir króna gæti selt sömu bréf á yfir einn millj­arð króna.

Efsta lag lands­manna á nær öll verð­bréf sem eru í eigu ein­stak­linga hér­lend­is. Rík­ustu tíu pró­sent þeirra eiga til að mynda 87 pró­sent allra slíkra verð­bréfa. Vert er að taka fram að líf­eyr­is­sjóðir lands­ins eru langstærstu eig­endur verð­bréfa – þeir eiga tæp­lega 70 pró­sent mark­aðs­skulda­bréfa og víxla hér­lendis – og eign þeirra er ekki talin með í ofan­greindum töl­um.

Þá vantar líka inn í töl­urnar allar þær eignir sem Íslend­ingar eiga erlend­is, og eru ekki taldar fram til skatts hér­lend­is. Í skýrslu sem unnin var fyrir fjár­mála- og efna­hags­ráðu­neyt­ið, og birt var í jan­úar 2017, kom meðal ann­ars fram að aflands­fé­laga­væð­ing íslensks fjár­mála­kerfis hefði haft tugi millj­arða króna af íslenskum almenn­ingi í van­goldnum skatt­greiðslum og búið til gríð­ar­legan aðstöðumun þeirra sem hafa, bæði lög­lega og ólög­lega, getað falið fé í erlendum skatta­skjólum þegar illa árar í íslensku efna­hags­lífi en stýrt fé aftur heim til að kaupa eignir á bruna­út­sölu í nið­ur­sveifl­um.

Þeir sem hagn­ast í upp­sveiflum og á nið­ur­sveiflum

Þetta er yfir­stétt lands­ins. Hún hefur hagn­ast mikið á örfáum árum, og hefur raunar til­hneig­ingu til að koma betur úr bæði hæðum og lægðum í efna­hags­líf­inu. Rík­asta 0,1 pró­sent lands­manna næstum þre­fald­aði til að mynda eigið fé sitt í góð­ær­inu fyrir banka­hrun. Á meðan að verð­bólga og geng­is­fall brenndi upp eignir launa­manna á Íslandi eftir hrunið héld­ust eignir þessa hóps nokkuð stöðug­ar. Og síð­ustu þrjú ár hafa þær vaxið hratt. Aldrei þó hraðar en á árinu 2017 þegar heilir 35,3 millj­arðar króna bætt­ust við eign hóps­ins. Það þýðir að tæp­lega helm­ingur alls þess nýja auðs sem safn­ast hefur saman hjá 0,1 pró­sent rík­ustu Íslend­ing­unum frá árs­lokum 2010, féll til í fyrra. Sú upp­hæð var líka tæp­lega fimm pró­sent af öllum nýjum auð sem varð til í land­inu, og dreifð­ist til ein­stak­linga, á árinu 2017.

Innan þessa hóps er fólkið sem kann á íslenskt efna­hags­kerfi. Sem veit hvenær það á að koma eignum sínum í skjól utan lands áður en að krónan byrjar að síga og hvenær á að koma með þær aftur til baka til að inn­leysa geng­is­hagnað og kaupa eignir á afslætti.

Um þessar mundir virð­ist vera sá tími í hag­sveifl­unni sem hluti þess hóps sem á mik­inn sparnað er að færa hann í aðra gjald­miðla. Um miðjan októ­ber síð­ast­lið­inn, þegar íslenska krónan hafði veikst um 7,5 pró­sent á innan við mán­uði, sagði Dan­íel Svav­ars­son, for­stöðu­mað­ur­ hag­fræði­deild­ar­ Lands­bank­ans, við Vísi að veik­ing­una mætti meðal ann­ars rekja til þess að inn­lendir aðilar hefðu „verið að flytja hluta af sparn­að­inum sínum í erlenda mynt.“

Vert er að taka fram að rík­asta eitt pró­sent, eða 0,1 pró­sent, þjóð­ar­innar er ekki föst breyta. Þetta er ekki alltaf saman fólk­ið, þótt að gera megi ráð fyrir því að lítil breyt­ing sé á því hverjir séu í þessu efsta lagi milli ára.  Sam­hliða því að Íslend­ingum hefur fjölgað þá hefur eðli­lega fjölgað í hverj­u­m ­eign­ar­bils­hópi.

Þeir sem eiga, og hinir sem leigja

Um 70 pró­sent lands­manna sem eru eldri en 18 ára búa í eigin hús­næði. Það hlut­fall hefur farið minnk­andi á und­an­förnum ára­tug, en í des­em­ber 2008 var það 78 pró­sent. Stærsti hluti þessa hóps til­heyrir því sem við köllum milli­stétt. Innan hennar rúm­ast stærstur hluti þjóð­ar­innar og þar þrífst fremur lít­ill heildar tekju­ó­jöfn­uð­ur.

Frá upp­hafi árs 2011 hefur íbúða­verð á Íslandi tvö­fald­ast. Ástæð­urnar fyrir því eru marg­þætt­ar. Upp­söfnuð eft­ir­spurn var langt umfram fram­boð, fjölgun ferða­manna hefur gert það að verkum að sífellt meira af íbúð­ar­hús­næði hefur farið undir að hýsa slíka, fjöldi erlendra rík­is­borg­ara sem búa á Íslandi hefur auk­ist um 22.500 – um 108 pró­sent –, og fast­eignir hafa orðið mun stærri hluti af fjár­fest­ingum fjár­magns­eig­enda en var hér áður fyrr. 

Á sama tíma hafa vaxta­kjör batnað mjög, verð­bólga hélst undir verð­bólgu­mark­miði Seðla­bank­ans í meira en fjögur ár og hið opin­bera réðst í stór­tækar aðgerðir undir hatti Leið­rétt­ing­ar­innar sem í fólst tug­millj­arða króna til­færsla á fé úr sam­eig­in­legum sjóðum til þeirra sem áttu, og eiga, hús­næði.

Eigið fé þjóð­ar­innar sem heildar sem bundið er í fast­eignum hefur fyrir vikið auk­ist um 2.030 millj­arða króna frá árs­lokum 2010. Það hefur tæp­lega þre­fald­ast.

Ef rík­ustu tíu pró­sent lands­manna eru tekin út fyrir sviga þá kemur í ljós að 95 pró­sent eigin fjár 90 pró­sent íslenskra fjöl­skyldna er bundið í fast­eign­um. Tvö­földun á fast­eigna­verði hefur því gert það að verkum að mjög hefur dregið á milli þeirra sem til­heyra þess hluta íslenskrar milli­stéttar sem á eigið hús­næði og þess hlutar sem leigir slíkt. Fyrri hóp­ur­inn hefur eign­ast mikið eigið fé á síð­ustu árum á meðan sá síð­ari hefur ekki eign­ast neitt.

Ein birt­ing­ar­mynd þessa er að eigið fé þess helm­ings þjóð­ar­innar sem á minnstar eignir farið úr því að vera nei­kvætt um 346,4 millj­arða króna í að vera nei­kvætt um 132,1 millj­arð króna. Eig­in­fjár­staða þessa helm­ings þjóð­ar­inn­ar, sem í fyrra taldi 107 þús­und fram­telj­end­ur, batnað um 214,3 millj­arða króna á fimm árum.

Það þýðir að eig­in­fjár­staða hins helm­ings þjóð­ar­inn­ar, sem á mestar eignir hverju sinni, hefur batnað um 1.835 millj­arða króna á sama tíma­bili. Þar hefur staða 20 pró­sent rík­ustu lands­manna batnað lang­mest, en sá hóp­ur, sem alls telur 43.071 fjöl­skyld­ur, átti 1.334 millj­örðum krónum meira í eigin fé um síð­ustu ára­mót en rík­ustu 20 pró­sent lands­manna áttu í árs­lok 2012.

Lág­tekju­hópar setið eftir

Þeir sem hafa farið verst út úr síð­ustu árum eru lág­tekju­hóp­arn­ir, þeir sem eru með minnst á milli hand­anna og eiga litlar eða engar eign­ir. Skatt­byrði þeirra hefur til að mynda auk­ist mest allra hópa frá árinu 1998 og þannig hefur ríkið tekið til sín meira af kaup­mátt­ar­aukn­ingu lág­tekju­hópa vegna vax­andi skatt­byrði en þeirra sem eru með hærri tekj­ur. Innan þessa hóps er fólkið sem sinnir lægst laun­uð­ustu stör­f­unum – oft slít­andi þjón­ustu- eða verka­manna­störfum – , gam­alt fólk, öryrkjar, fólk sem glímir við félags­legan vanda og sístækk­andi hópur útlend­inga sem flyst hingað til lands til að manna störfin sem góð­æri síð­ustu ára hefur búið til.  

Sam­tímis hefur dregið mjög úr tekju­jöfn­un­ar­hlut­verki rík­is­sjóðs og bóta­greiðslur dreg­ist sam­an. Alls fækk­aði fjöl­skyldum sem fengu barna­bætur hér­lendis um tólf þús­und milli áranna 2013 og 2016, en fjölg­aði lít­il­lega aftur á síð­asta ári eftir að heild­ar­greiðslur voru hækk­að­ar. Vaxta­bætur sem greiddar voru út voru átta millj­arðar króna árið 2013 en þrír millj­arðar króna í fyrra. Þeim sem fá slíkar greiddar hefur fækkað um 23 þús­und á tíma­bil­inu.

Íbúða­verð hefur sömu­leiðis hækkað mun meira en tekj­ur, eða um 28 pró­sent frá árinu 2012. Þeir sem hafa setið fast­ast eftir á íbúða­mark­aði vegna þessa eru tekju­lágir og þeir eru mun ólík­legri til að eiga fast­eign í dag en þeir voru árið 2012. Tekju­háir eru hins vegar enn jafn lík­legir til slíks og áður.

Þessi hópur getur ekki tekið þátt í kaupum á hús­næði eins og staðan er í dag. Verðið er of hátt, það upp­fyllir ekki skil­mála lána og gríð­ar­legur skortur er á hús­næði sem hentar hópn­um. Allt of hægt gengur að mæta þess­ari eft­ir­spurn og sífellt bæt­ast fleiri í hóp hinna þurf­andi.