Matar­æði er einn af veiga­mestu áhrifa­þátt­unum þegar kemur heilsu lands­manna ásamt því að vera megin áhættu­þáttur fyrir sjúk­dóms­byrði hér á landi. Íslend­ingar neyta mest af sykruðum gos­drykkjum og syk­ur­ríkum vörum af Norð­ur­landa­þjóð­unum en rúm­lega þriðj­ungur af við­bættum sykri í fæðu lands­manna kemur úr gos­drykkj­um. Því leggur Emb­ætt­i land­lækn­is­ á­herslu á að stjórn­völd hækki skatta og vöru­gjöld á gos­drykkjum sem og sæl­gæti svo að verð á þessum vörum hækki um að minnsta kosti 20 pró­sent í nýrri aðgerða­á­ætlun emb­ætt­is­ins um minni syk­ur­neyslu.

Skatt­lagn­ing ætti að vera ein af for­gangs­að­gerðum stjórn­valda 

Heil­brigð­is­ráðu­neytið faldi Emb­ætti land­læknis að gera aðgerða­á­ætlun til að draga úr syk­ur­neyslu lands­manna í jan­úar síð­ast­liðn­um en í stjórn­­­ar­sátt­­mála núver­andi rík­­is­­stjórnar kemur fram að skoða eigi beit­ingu efna­hags­­legra hvata til efl­ingar lýð­heilsu. Emb­ættið skil­aði ráð­herra að­gerða­á­ætl­un­inni í maí og á rík­is­stjórn­ar­fundi í síð­ustu viku var ákveðið að  skipa starfs­hóp sem falið verður að inn­leiða aðgerða­á­ætl­un­ina. 

Aðgerða­á­ætl­unin er í 14 liðum og lút­a að­gerð­irnar meðal ann­ars að heilsu­efl­andi sam­fé­lög­um, skólum og vinnu­stöðum og tak­mörkun á mark­aðs­setn­ingu á óhollum mat­vörum beint að börn­um. Í áætl­un­inni er þó finna for­gangs­að­gerð sem er skatt­lagn­ing á sykruð mat­væli en sam­kvæmt emb­ætt­inu er ljóst að álögur á sykruð mat­væli sé sú aðgerð sem beri hvað mestan árangur þegar draga á úr syk­ur­neyslu. 

27 pró­sent Íslend­inga of feitir

Á Íslandi er matar­æði einn af megin áhættu­þáttum fyrir sjúk­dóms­byrði, sam­kvæmt Global Burden of D­ise­a­se profi­le um Ísland. Hér á landi er syk­ur­neysla mikil en sam­kvæmt tölum frá árunum 2010 til 2012 var syk­ur­neysla hjá ungu fólki og sex ára börnum yfir ráð­lagðri hámarks­neyslu.

Enn fremur kemur fram í nið­ur­stöðum landskönn­un­ar, á árunum 2010 til 2011, að gos­drykkir vega þyngst í syk­ur­neyslu full­orð­inna en um þriðj­ung­ur, 34 pró­sent, við­bætts syk­urs kom úr sykruðum gos- og svala­drykkj­um. Þá neyttu 20 pró­sent full­orð­inna Íslend­inga ­gos­drykkja, sykraða eða ­syk­ur­lausa, dag­lega eða oft­ar, sam­kvæmt heil­brigð­is­vöktun árið 2018. 

Þá var neysla full­orð­inna á syk­ur­ríkum vörum, sykruðum gos­drykkj­um, sæl­gæti og kök­um, mest á Íslandi af Norð­ur­lönd­un­um, sam­kvæmt nið­ur­stöðum nor­rænnar vökt­unar á matar­æð­i frá árinu 2014. Í sömu könnun kom fram að hlut­fall of feitra var sömu­leiðis hæst hér á landi en hlut­fall of feitra hér landi er 26,6 pró­sent.

Rann­sóknir hafa sýnt að neysla á syk­ur­ríkum vörum eykur líkur á offitu og tann­skemmdum og mikil neysla sykraðra gos- og svala­drykkja getur auk þess aukið líkur á syk­ur­sýki af teg­und tvö. Í áætl­un­inni segir að því sé til mik­ils að vinna að draga úr neyslu á syk­ur­ríkum vörum, þar með talið gos- og svala­drykkj­um.

20 pró­sent skattur getur minnkað neyslu um 20 pró­sent

Í skýrslu frá Alþjóða­heil­brigð­is­mála­stofn­un­inni frá 2016 sem og í nýlegri skýrslu frá­ World Cancer Res­e­arch Fund frá 2018 kemur fram að skipu­lagðir skattar á mat­væli, ásamt fleiri aðgerð­um, geti verið áhrifa­rík leið til að bæta neyslu­venj­ur. Þá er mestur ávinn­ingur af skatti á sykraða drykki en hann þarf að vera áþreif­an­legur og skatt­ur­inn þarf að hækka verð um að minnsta kosti 20 pró­sent, sam­kvæmt skýrsl­unni. Í nið­ur­stöðum skýrsl­unnar kemur jafn­framt fram að 20 pró­sent skattur geti minnkað neyslu um 20 pró­sent. 

Sífellt fleiri lönd eða land­svæði hafa bæst í hóp þeirra sem skatt­leggja sér­stak­lega drykki og eða aðrar sykraðar vör­ur. Í Berkeley í Kali­forníu voru lögð á vöru­gjöld á drykki með við­bættum sykri í mars 2015. Í kjöl­farið dróst neysla á sykruðum gos­drykkjum saman um 26 pró­sent en vatns­drykkja jókst umtals­vert. Í Mexíkó voru vöru­gjöld lögð á sykraða drykki í byrjun árs 2014, sem sam­svör­uðu um 10 pró­sent hækk­un. Þar í landi minnk­aði neysla um 12 pró­sent eftir að vöru­gjöldin voru lögð á. Á meðal tekju­lágra var minnkunin um 17 pró­sent.

Enn fremur kemur fram í skýrslu Alþjóða­heil­brigð­is­mála­stofn­unar að 10 til 30 pró­sent lækkun á sköttum á hollum vörum líkt og ávöxtum og græn­meti geti verið áhrifa­rík leið til að auka neyslu á þessum hollu fæðu­teg­und­um. Nið­ur­stöður rann­sókna hafa sýnt að slík verð­hækkun geti haft áhrif þar sem þörfin er brýnust, þar að segja hjá börnum og ung­mennum og öðrum þeim sem drekka mest af gos­drykkj­u­m. 

Hærri skattar og gjöld á óholl­ustu, lægri skattar á holl­­ustu

Í aðgerða­á­ætlun land­læknis segir að skatt­lagn­ing ætti því að vera ein af for­gangs­að­gerðum stjórn­valda til að fyr­ir­byggja lang­vinna sjúk­dóma og stuðla að betri heilsu og vellíð­an. Eftir að hafa farið yfir sög­u skatt­lagn­ing­ar á mat­vælum hér á landi og reynslu ann­arra þjóða í þessum efnum leggur Emb­ætti land­læknis til að hækka verð á sykruðum og syk­ur­lausum gos- og svala­drykkj­u­m og sæl­gæti um að minnsta kosti 20 pró­sent. Þar með talið eru orku­drykkir en ekki kol­sýrt vatn án sítrónu­sýru. 

Sam­kvæmt emb­ætt­in­u er hægt að fram­kvæma þetta strax með því að færa þessar vöru úr neðri þrepi virð­is­auka­skatts, 11 pró­sent, í hærra þrep virð­is­auka­skatts 24 pró­sent, auk þess að leggja sam­hliða því vöru­gjöld á þessar vörur þannig að verð­hækk­unin nemi að minnsta kosti 20 pró­sent í heild­ina. 

Þá seg­ir að hægt sé að nýta þá fjár­muni sem komi inn með skatt­lagn­ing­unni til að lækka verð á græn­meti og ávöxt­um, til dæmis með því að afnema virð­is­auka­skatt af þeim vörum en slíkar und­an­þágur eru nú þegar til í lögum um virð­is­auka­skatt fyrir ýmsa starf­sem­i. Í ­á­ætl­un­inn­i ­segir að þannig mætt­i ­stuðla að auknu aðgengi að þessum holl­ustu­vörum óháð efna­hag og auka þannig jöfnuð til heilsu. Auk þess segir að einnig mætti nýta hluta af fjár­munum sem koma inn fyrir starf á sviði heilsu­efl­ingar og rann­sókna.

Í raun aldrei verið sett álög á sykruð mat­væli

Í sam­an­tekt land­læknis um þróun virð­is­auka­skatts og vöru­gjalda á gos­drykkj­um, sæl­gæti og öðrum mat­vælum á síðust­u árum kemur fram að árið 2007 lækk­aði virð­is­auka­skattur á mat­vöru niður í 7 pró­sent, þar á meðal virð­is­auka­skattur á gos­drykki og sæl­gæti úr 24,5 pró­sentum í 7 pró­sent. Sú breyt­ing hélst til árs­ins 2015 þegar virð­is­auka­skattur var hækk­aður upp í 11 pró­sent á mat­vör­ur, þar á meðal gos­drykki og sæl­gæti.

Jafn­framt voru gos­drykkir og sykrað­ir svala­drykkir ekki und­an­skild­ir ­nið­ur­fell­ing­u vöru­gjalds árið 2007, líkt og annað sæl­gæt­i. ­Nið­ur­staðan var því sú að þessir drykkir voru meðal þeirra mat­vara sem lækk­uðu hlut­falls­lega mest þegar bæði kom til lækk­unar á virð­is­auka­skatti úr 24,5 pró­sent í 7 pró­sent pró­sent ásamt nið­ur­fell­ingar á vöru­gjaldi. Afnám vöru­gjalda leiddi því í raun til raun­lækk­unar á gos­drykkjum og sæt­indum og hækk­unar á hollum vörum líkt og ávöxtum og fiski. 

Árið 2013 var síðan gerð til­raun til að leggja á svo­kall­aðn syk­ur­skatt hér á landi og átti sú aðgerð að vera lýð­heilsu­að­gerð en sam­kvæmt land­lækni var ekki tekið til­lit til lýð­heilsu­sjón­ar­miða við þá fram­kvæmd. Sykraðir gos­drykkir hækk­uðu um ein­ungis um 5 krónur á lítra og súkkulaði lækk­aði í verði þar sem vöru­gjöld sem fyrir voru á súkkulaði voru hærri en þau vöru­gjöld sem lögð voru á eftir syk­ur­inni­haldi.

Í aðgerða­á­ætl­un­inni bendir land­læknir á að þessi aðgerð sé ekki lík­leg til árang­urs og frekar þurfi áþreif­an­lega hækkun á verði gos­drykkja og sæl­gæt­is. Hún segir að það hafi því í raun aldrei verið sett álög á sykruð mat­væli á Íslandi út frá lýð­heilsu­sjón­ar­mið­u­m. 

Syk­ur­skatt­ur­inn svo­kall­aður var síðan afnum­inn í stjórn­ar­tíð Fram­sóknar og Sjálf­stæð­is­flokks árið 2015. Þá var virð­is­auka­skattur á mat­vælum hækk­aður úr 7 pró­sent í 11 pró­sent og vöru­gjöld, þar með talin þau sem lögð­ust á sykruð mat­væli, afnum­in. Afleið­ing þess­ara aðgerða var að gos­drykkir lækk­uðu í verði og ávextir og græn­meti hækk­uðu. Við þessar aðgerðir lækk­aði verð á tveggja lítra kók­flösku um tæp­lega 14 pró­sent, sam­kvæmt vef Hag­stof­unn­ar. 

Tak­marka mark­aðs­setn­ingu og auka fræðslu

Í áætl­un­inni segir að til draga úr ­syk­ur­neyslu sé nauð­syn­legt að hrinda í fram­kvæmd fjölda sam­stilltra aðgerða með aðkomu margra að­ila. Því er einnig lagðar til 13 aðgerðir til við­bótar við álög á sykraða drykki og sæl­gæti. Þar á meðal er lagt til að fylgst verður með og metið hvaða áhrif skatt­lagn­ing hefur á neyslu­venj­ur. Emb­ætt­i land­lækn­is­ ­segir að það verði að fram­kvæma landskönn­un á matar­æð­i ­reglu­lega, bæði meðal barna og full­orðn­a. 

Jafn­framt er mælt með aðgerðum sem breyta umhverfi fólks þannig að holla valið verði auð­velda valið þar sem fólk býr, starfar og ver frí­tíma sín­um. Þar á meðal er lagt til að sett verði í lög að matar­æði á leik­skólum sé í sam­ræmi við ráð­legg­ingar Emb­ættis land­læknis um matar­æði líkt og kveðið er á um í lögum um grunn­skóla og fram­halds­skóla.

Önnur aðgerð er að sveit­ar­fé­lög fylgist með og stuðli að holl­ara mat­ar­fram­boði í íþrótta­mann­virkjum í sam­ræmi við ráð­legg­ingar Emb­ættis land­lækn­is. Þar á meðal að draga úr óholl­ustu með því að hafa ekki til sölu gos­drykki eða sæl­gæti í þeim mann­virkj­u­m. 

Auk þess segir í áætl­un­inni að draga þurfi úr mark­aðs­setn­ingu á óhollum mat­vælum sem beint er að börn­um, hvort sem er í sjón­varpi, á net­inu, í smá­forritum en einnig í tengslum við íþrótta­við­burði og kostun á þeim. 

Holla valið verði auð­velda valið

Enn fremur eru versl­anir hvattar til að selja ekki sæl­gæti í svoköll­uðum nammi­börum og að versl­an­ir verði hvattar til að hætta með til­boð á óholl­ustu, til dæmis afslætti á sæl­gæti, og bjóða ekki gos­drykki frítt eða á lægra verði með skyndi­bita­til­boð­um.

Auk þess telur land­læknir að það þurfi að efla sam­nor­ræna mat­væla­merkið Skrá­argatið þannig að það verði ein­falt að velja holl­ari mat­vöru. Emb­ættið segir að setja þurfi fjár­magn í að kynna merkið betur fyrir neyt­endum og fram­leið­endum þannig að vörum sem bera merkið fjölgi á mark­aði. Auk þess er lagt til að mat­væla­fram­leið­endur verði hvattir til að fram­leiða vörur sem upp­fylla skil­yrði fyrir Skrá­argatið og að merkja þær með því. 

FA ­gagn­rýnir áform um nýjan syk­ur­skatt

Ekki eru allir sam­mála um kosti þess að leggja á nýjan syk­ur­skatt en Félag atvinnu­rek­anda gagn­rýnir áformin í frétta­til­kynn­ingu á vef sínum í dag. Ólaf­ur Steph­en­sen, fram­kvæmda­stjóri FA, segir að und­an­farin ár hefði náðst veru­legur árangur í að ein­falda kerfi neyslu­skatta, afleggja vöru­gjöld og skatt­leggja alla mat­vöru í sama þrepi virð­is­auka­skatts. Að mat­i FA ætti að stefna að einu, lágu virð­is­auka­skatt­þrepi fyrir allar vörur og þjón­ustu. Ólafur segir að til­lögur land­lækn­is­ ­gangi þvert gegn þessu og myndu flækja skatt­kerfið á ný með til­heyr­andi flækju­stigi, óhag­ræði og umstangi fyrir fyr­ir­tæki og hættu á und­an­skotum frá skatt­i. 

Jafn­framt segir Ólafur að sam­kvæmt rann­sókn á áhrifum syk­ur­skatts­ins sem lagður var á árin 2014 til 2015 hafi syk­ur­skatt­ur­inn ekki haft nein áhrif á neyslu sykraðra vara og skil­aði ein­göngu auknum tekjum í rík­is­sjóð. 

Auk þessa segir Ólafur að reynslan af syk­ur­skatti í öðrum ríkjum sé mjög mis­vísandi. Hann ­segir að á gos­drykkja­mark­að­i hafi þró­unin und­an­farin ár verið sú að hlut­fall neyslu sykraðra drykkja hafi minnkað hratt, á sama tíma og hlut­fall vatns­drykkja hækk­aði ört. Hann telur að þessi breyt­ing hafi orðið til vegna breyttra neyslu­hátta neyt­enda og breyt­inga fyr­ir­tækja á vöru­fram­boði sínu til að mæta kröfum neyt­enda, alveg án afskipta rík­is­ins. 

„Það er bara svo óskap­lega erfitt þegar stjórn­völd eru farin að ákveða fyrir okkur hvað er hollt og hvað er óhollt og breyta verð­inu á hlutum til að stýra neysl­unni. Hvar endar það? Ef við ætlum að leggja á skatta eftir þessu, af hverju eru þá ekki háir skattar á sjón­vörp­um? Af hverju eru ekki lágir skattar á hlaupa­skóm og reið­hjól­um, og svo fram­veg­is? Þetta er rök­semda­færsla sem endar bara strax úti í skurð­i,“ segir Ólaf­ur.