Kristín Lofts­dótt­ir, pró­fessor í mann­fræði við Háskóla Íslands, gaf nýlega út bók­ina Crisis and Colon­i­a­lity at Europe’s Marg­ins: Creat­ing Exotic Iceland en hún bygg­ist á rann­sókn­ar­verk­efn­inu „Ís­lensk sjálfs­mynd í kreppu“ sem hún réðst í í kjöl­far efna­hags­hruns­ins á Íslandi.

Hún segir að megin ástæðan fyrir því að hún hafi ráð­ist í bók­ar­smíð­ina sé sú að hana hafi langað að draga saman rann­sóknir sínar síð­ustu ára og þá ekki bara fyrir útvaldan hóp heldur vildi hún einnig að verkið væri aðgengi­legt stærri hóp fræði­fólks og ann­arra sem hefðu áhuga á efn­inu. „Ég hef í tölu­verðan tíma verið að skrifa fræði­greinar og bókakafla um mál­efnin sem tekið er fyrir í bók­inni en það að skrifa bók er allt öðru­vísi. Það er meira frelsi og hægt að segja stærri sögu á annan hátt,“ segir hún.

Þó hafi þetta tekið langan tíma, sér­stak­lega vegna þess að bókin hafi alltaf lent svo­lítið útundan því það hafi verið mörg önnur verk í vinn­unni sem legið hafi á að klára. „Mér fannst ákaf­lega gaman að skrifa hana og útdeildi sjálfri mér oft tíma til þess eins og hálf­gerð verð­laun þegar ég hafði lokið öðrum verk­efnum sem voru minna spenn­and­i.“

Hvað þýðir það að vera Íslend­ing­ur?

Kristín segir að rann­sóknin hafi í raun langa sögu sem dreif­ist í allar átt­ir. Einn þráður hennar sé dvöl hennar í Níger í Vest­ur­-Afr­íku fyrir löngu síðan þar sem hún skoð­aði líf hirð­ingja­fólks sem kallar sig WoDaaBe og hvernig það hefur glímt við erf­ið­leika og hálf­gert kreppu­á­stand sem virð­ist ekki taka neinn enda. „Ní­ger er fyrr­ver­andi frönsk nýlenda en sú saga skiptir máli í sam­tím­an­um, meðal ann­ars hvað varðar ákveðna sýn og stöðu „hvíts“ fólks í sam­fé­lag­inu. Þegar ég dvald­ist með hirð­ingj­unum ein­hver­staðar út í busk­anum hafði ég mik­inn tíma til að velta fyrir mér marg­vís­legum spurn­ingum sem tengd­ust minni eigin for­tíð sem Íslend­ingur og sem kona sem var flokkuð sem „hvít“,“ útskýrir hún.

Þá spurði hún sig til að mynda hvernig nýlendu­verk­efnið í byrjun 20. aldar hefði tengst Íslend­ing­um. Hver merk­ing þess væri að vera „hvít­ur“ og vera Íslend­ing­ur. „Það skipti til dæmis marga við­mæl­endur mína þar máli að ég var ekki frá Frakk­landi, sem hvatti mig til að velta fyrir mér á gagn­rýnin hátt stöðu Íslands í sam­fé­lagi þjóða og merk­ingu þess í víð­ara sam­heng­i.“

Umræðan um íslensku útrás­ar­vík­ing­anna stolin upp úr gömlum þjóð­ern­is­legum hug­myndum

Annar inn­blástur kom síðan þegar hún var að vinna að verk­efni um ímyndir Afr­íku á Íslandi en þá fannst henni áber­andi hversu mikið af umræðu um Afr­íku virt­ist snú­ast um að und­ir­strika Íslend­inga sem hluti af ein­hvers­konar „við“ – nánar til­tekið sem evr­ópskt, hvítt og sið­menntað fólk. „Þegar ég var að grúska í gegnum eldri skóla­bækur var ég slegin af því hversu umræðan sem var þá í gangi um íslensku útrás­ar­vík­ing­anna virt­ist næstum því vera stolin upp úr gömlum þjóð­ern­is­legu hug­myndum sem lögðu einnig áherslu á sér­stöðu Íslend­inga.“

Þegar efna­hags­hrunið átti sér stað í októ­ber árið 2008 var hún að sumu leyti byrjuð á rann­sókn­inni því þá þegar var hún farin að hugsa mikið um þessar teng­ingar og skrifa um þær. „Þegar hrunið átti sér svo stað fannst mér ég verða að búa til úr þessum pæl­ingum mínum stærra verk­efni sem skoð­aði út frá mörgum ólíkum áttum hvað það þýddi að vera þjóð í útrás, hruni og upp­bygg­ingu og hvernig það kall­að­ist á við þessa flóknu for­tíð,“ segir hún.

Hug­myndir um að það að vera Íslend­ingur mót­aðar af veru í harð­býlu landi

En hvað felst í hug­tak­inu „ís­lensk þjóð“? Kristín segir að hug­takið þjóð sé marg­slungið og í kjöl­far auk­innar sam­teng­ingar heims­ins undir lok 20. aldar þá hafi margt fræði­fólk velt því fyrir sér hvað yrði um hug­mynd­ina um að vera þjóð í þessu nýja umhverfi. Sumir hafi jafn­vel velt upp hvort það væru enda­lok þjóð­ar­hug­mynd­ar­innar en það hafi nú ekki gengið eft­ir.

„Þjóðir almennt rétt­læta og útskýra til­vist sína með því að vísa í sög­una og þess vegna er svo áhuga­vert og mik­il­vægt að skoða hvernig sagan er notuð á ólíkum tím­um. Við sjáum ótrú­lega sterka þræði sem fara frá for­tíð til sam­tíma en við getum ekki sett sam­an­sem­merki milli tíma­bila sem eiga sér stað á sitt­hvorum enda 20. ald­ar­inn­ar. Sam­hengið sem verið er að tala út frá er allt ann­að,“ segir hún.

Henni fannst til að mynda merki­legt að sjá hvernig hug­myndir um að það að vera Íslend­ingur væru mót­aðar af veru í harð­býlu landi hefðu orðið mik­il­vægar sem ákveð­inn grund­völlur hug­mynd­ar­innar um útrás­ar­vík­inga – „við“ Íslend­ingar værum nátt­úru­lega svona og hinsegin – en ekki sé hægt að segja að þetta séu sömu hug­mynd­irn­ar. Hún segir enn fremur að í sam­hengi útrás­ar­innar og á tímum þegar fólk á Íslandi er upp­runnið úr ólíkum áttum í rík­ari mæli en áður, séu slíkar hug­myndir hroka­fullar og úti­lok­andi.

Kristín telur að hrunið 2008 hafi breytt mjög miklu og að í raun séu Íslend­ingar ekki alveg búnir að sjá hversu miklu það breytti. Samt sem áður megi sjá marg­vís­leg þrástef – það er fram­hald á sömu hug­myndum – sem hafi haldið áfram, þó svo að verið hafi mun meira rými fyrir gagn­rýna hugs­un. „Eitt mik­il­vægt þrástef sem var bæði gagn­rýnt eftir hrun­ið, en hefur líka haldið áfram, er hug­myndin um íslensku sér­stöðu­hyggj­una sem ég hef komið inn á ólíkan hátt í mínum rann­sókn­um.“

Skipt­ing í kyn­flokka lærð hug­mynd

Í rann­sókn Krist­ínar er fjallað um hug­takið kyn­þáttun en hvað þýðir það? „„Kyn­þátt­un“ er mín þýð­ing á enska hug­tak­inu „raci­alization“ sem mér hefur fund­ist gagn­legt í ákveðnu sam­hengi. Í stuttu máli er verið að vísa til hvernig við lærum að hugsa um okkur og aðra út frá hug­mynda­fræði kyn­þátta­hugs­un­ar. Mann­kynið skipt­ist ekki af nátt­úr­unnar hendi í kyn­flokka heldur eru þetta lærðar hug­myndir sem urðu mik­il­vægar fyrir nokkuð hund­ruð árum síð­an.

Í mínum rann­sóknum hef ég bæði skoðað kyn­þátta­for­dóma út frá hat­urs­fullri hegðun sem fólk verður fyrir en mér hefur einnig þótt mik­il­vægt að benda á að kyn­þátta­hyggja snýst ekki bara um það – því eins og fyrr sagði eru kyn­þátta­hug­myndir sam­ofnar svo mörgu og skjóta upp koll­inum í ólíku sam­heng­i,“ segir hún. „Við lærum að hugsa um veru­leik­ann út frá ákveðnu stig­veldi, sem er sam­ofið gam­alli og nýrri kyn­þátta­hugs­un.“ Í bók­inni skoðar Kristín hvernig kyn­þátta­hug­myndir hafi verið sam­ofnar og und­ir­liggj­andi ákveðnum hug­myndum sem teng­ist því að vera þjóð.

Vilja ekki vera útmál­aðir sem nýlenduþý

Í gegnum bók­inni fjallar Kristín um það hvernig mik­il­vægur grunnur útrás­ar­innar hafi verið ótti Íslend­inga við að vera flokk­aðir á rangan hátt í stig­veldi þjóða, sem skjóti svo aftur upp koll­inum í hrun­inu. „Þrátt fyrir að Íslend­ingar væru ekki nýlenda Dana í sama skiln­ing eins og nýlendu­þjóð­ir, til dæmis í Afr­íku, þar sem marg­þætt ofbeldi ein­kenndir sam­skipt­in, þá verði samt mik­il­vægt á Íslandi á ákveðnum tíma að und­ir­strika aftur og aftur að Íslend­ingar séu ekki nýlendu­þý, að við erum ekki eins og „hin­ir“ villi­menn­irnir þarna út í heim­i,“ segir hún.

Þá bendir hún á að McDon­ald‘s á Íslandi kall­ist á við þessa hug­mynd og notar hún í bók­inni opnun og lokun McDon­ald‘s til að halda utan um ákveðið tíma­bil. „Þegar Davíð Odd­son opnar fyrsta McDon­ald‘s á Íslandi árið 1993 er hann að feta í fót­spor Mar­grétar Thatcher sem opn­aði stækk­aðan McDon­alds í Bret­landi ein­hverjum árum fyrr, og það var svo mikið stolt og gleði á Íslandi að við værum loks­ins að fá McDon­ald‘s,“ segir hún.

Kristín man sjálf eftir þessu and­rúms­lofti. Loks­ins hafi Íslend­ingar verið eitt­hvað, það er hluti af alþjóð­ar­sam­fé­lag­inu. „Ég tengi opn­un­ina í bók­inni jafn­framt við upp­haf nýfrjáls­hyggju og tíma­bil þeirra breyt­inga sem þá voru að ganga í garð. Þessi tákn­ræna staða sem McDon­ald‘s end­ur­speglar kemur svo aftur í ljós í hrun­inu þegar stað­ur­inn lokar árið 2009, en margir túlk­uðu það sem algjört skip­brot íslensks sam­fé­lags. Sumir við­mæl­endur í rann­sókn­inn töl­uðu þannig um að það sner­ist ekki um ham­borg­ana heldur tákn­ræna stöðu Íslands sem þjóð meðal þjóða.“

Fyrir nokkrum árum síðan hafi komið í dags­ljósið McDon­ald‘s ham­borg­ari sem ein­hver hafði keypt þegar stað­ur­inn var að loka en hann er núna undir gler­kúpu fyrir ferða­menn sem heim­sækja Ísland, sem aftur end­ur­spegli breytta stöðu Íslands í alþjóða­sam­fé­lag­inu sem land fjölda­ferða­mennsku og land sem hafi verið mark­að­sett á ákveðin hátt.

Þrástefið um Íslend­inga sem ein­staka þjóð í ein­stöku landi

Í bók­inni skoðar Kristín jafn­framt hvernig ákveðin þrástef hafi verið tekin upp við nýja mark­aðs­her­ferð árið 2010 í ferða­þjón­ust­unni á Íslandi. „Þegar íslensk stjórn­völd og hags­muna­að­ilar fara af stað með her­ferð­ina Inspired by Iceland árið 2010 þá var það til að bregð­ast við alþjóð­legu umræð­unni um íslenska efna­hags­hrunið og auð­vitað til að reyna fá meiri gjald­eyri inn í land­ið. Þessi her­ferð byggir á mark­að­setn­ingu lands og þjóð­ar, eða „nation brand­ing“ eins og það hefur verið kallað á ensku. Nation brand­ing hafði byrjað áður, meðal ann­ars í gegnum hina frægu ímynda­skýrslu sem var gefin út árið 2008,“ segir hún.

Hún rifjar enn fremur upp að þar hafi verið að bregð­ast við gagn­rýni og áhyggjum erlendra aðila á hið svo­kall­aða íslenska efna­hagsund­ur. Lausnin hafi sem sagt verið að bæta ímynd­ina en ekki að skoða með gangrýnum hætti hvað hafi verið í gangi. Í mark­að­setn­ingu Inspired by Iceland her­ferð­inni hafi í raun þráð­ur­inn verið tek­inn upp aft­ur. „Þegar efni her­ferð­ar­innar er skoðað má sjá að í mark­að­setn­ingu lands og þjóðar eru eldri þrástef tekin upp, meðal ann­ars þrástefið um Íslend­inga sem ein­staka þjóð í ein­stöku landi sem og að það má skoða her­ferð­ina í tengslum við langa sögu erlendis af Íslend­ingum sem ekki mjög nútíma­legum og dálítið frum­stæð­u­m,“ segir hún.

Í bók­inni veltir Kristin fyrir sér þess­ari mark­aðs­her­ferð og hvernig hún byggir á að skapa ákveðna klisju um land og þjóð og spyr meðal ann­ars hverjir séu hluti af því Íslandi sem þar er sýnt.

„Ég und­ir­strika í bók­inni að þessi þrástef í mark­aðs­her­ferð­inni köll­uð­ust jafn­framt á við aðrar ímyndir Íslands á sama tíma þar sem fjallað var um hversu frá­bær­lega Íslend­ingar hefðu brugð­ist við hrun­inu, að allir banka­menn hefði verið fang­els­aðir og annað slíkt. Þessar fréttir voru einmitt oft krydd­aðar með til­vís­unum til þess að Íslend­inga væru ólíkir öllum öðrum,“ segir hún.

Mik­il­vægt að líta á sam­hengi

Þá liggur í augum uppi að spyrja hvaða merk­ingu það hafi fyrir Íslend­inga að skoða þessa hluti, skilja eigin sögu og hug­myndir um þá sjálfa. „Í mann­fræð­inni þá skoðum við gjarnan bæði stóru mynd­ina og litlu mynd­ina, það er stærra alþjóð­lega sam­hengið og hvernig aburðir á Íslandi tengj­ast því sem er að ger­ast ann­ars staðar í heim­inum en líka hvernig þeir eru túlk­aðir og upp­lif­aðir af venju­legu fólki,“ segir hún.

Stundum sé fjallað um við­burði eða sögu­lega þætti á íslandi eins og þeir séu alveg ein­stakir og telur Kristín að hugsun vanti um hvernig þeir teng­ist því sem er að ger­ast í umheim­in­um. Á Íslandi, eins og ann­ar­stað­ar, skipti miklu máli að velta fyrir sér á gagn­rýnin hátt því sem er að ger­ast í heim­inum í dag og hvernig það teng­ist for­tíð­inni því alltaf sé verið að vísa til hennar með beinum eða óbeinum hætti í sam­tím­an­um, en líka hvað það þýði fyrir fram­tíð­ina.