Verð­mæt­unum sem Ólafur vísar til er kannski best lýst með­ orðum föður hans, Har­aldar Matth­í­as­son­ar. Í for­mála árbókar Ferða­fé­lags Íslands­ árið 1980 sem ber heitið Lang­jök­uls­leiðir, mælir Har­aldur með Langjökli og umhverf­i hans við hvern þann, „er ann óbyggðum Íslands. Þar birt­ast öll helztu ein­kenn­i ís­lenzkra óbyggða, jöklar, háfjöll, hraun, eld­gígir, sand­ar, ár, lækir og ­stöðu­vötn, öræfin í allri sinni nekt og hrika­leik, en einnig gras­flæmi og blóm­skrúð. Þar í grennd við jökul­inn rifj­ast einnig upp hluti af sög­u ­þjóð­ar­inn­ar, sókn og sigr­ar, und­an­hald og ósigr­ar, einnig dul­ar­heimur þjóð­sagna og ævin­týra; land og saga renna saman í heild“.

Stærri virkjun í bið­flokki ramma­á­ætl­unar

Íslensk vatns­orka ehf. áformar að reisa rétt tæp­lega 10 MW virkj­un við Haga­vatn sunnan Lang­jök­uls með því að reisa tvær stíflur og breyta vatn­in­u í 23 fer­kíló­metra miðl­un­ar­lón. Fram­kvæmdin yrði innan mið­há­lend­is­línu og að hluta í óbyggðu víð­erni. Fyrstu hug­myndir gerðu ráð fyrir stór­virkjun en á síð­ari stigum og er verk­efnið var kynnt fyrir fag­hópum ramma­á­ætl­unar var aflið 20 MW. Í nýrri til­lögu að mats­á­ætl­un, sem lögð var fram í lok síð­asta árs, er það svo komið niður í 9,9 MW. Rann­sókn­ar­leyfi, sem Orku­stofnun end­ur­nýj­aði í fyrra, mið­ast hins vegar við 18 MW.

Ef upp­sett afl er innan 10 megawatta þarf virkj­un­ar­kost­ur ekki að fara í gegnum ferli ramma­á­ætl­un­ar. Í til­lögu að þriðja áfanga henn­ar, ­sem leggja á fram á vor­þingi í þriðja sinn, er hug­myndin um 20 MW Haga­vatns­virkjun enn í bið­flokki.

Ólafur bendir á að Íslensk vatns­orka sé ekki ein­i ­virkj­ana­að­il­inn sem nú freisti þess að fara þá leið að minnka rafa­fl ­fyr­ir­hug­aðra virkj­ana. „Það eru menn að gera til að sleppa undir þessi mörk, til að kom­ast fram­hjá ramma­á­ætl­un. Það er að segja, menn eru með­ ­virkj­ana­hug­myndir sem þola ekki fag­lega skoð­un.“

Íslensk vatns­orka gangi hins vegar svo langt að boða að 9,9 MW sé aðeins fyrsti áfangi að stærri virkj­un. „Eng­inn hefur sýnt annan eins ­forkast­an­legan ásetn­ing,“ segir Ólafur

Hann bendir á að hug­myndum um fram­kvæmd­ina hafi verið breytt margoft síð­ustu ár og for­svars­menn fyr­ir­tæk­is­ins meðal ann­ars kynnt hana sem ­rennsl­is­virkjun þegar nefnd Alþingis fjall­aði um málið er lagt var til að færa hana úr bið­flokki ramma­á­ætl­unar í nýt­ing­ar­flokk.

Af því varð ekki.

„Þeir voru gerðir aft­ur­reka með þessa full­yrð­ingu því sýnt var fram á að þetta væri ekki rennsl­is­virkjun heldur lón með sveiflu á vatns­yf­ir­borði. Þannig að þeir eru marg­saga og þetta er mjög ótrú­verð­ug fram­setn­ing. Maður veltir því líka fyrir sér af hverju bæði Lands­virkj­un og Orku­veitan hafi hætt við Haga­vatns­virkjun en voru áður áhuga­söm.“

Ferða­fé­lag Íslands hefur að sögn Ólafs ávallt átt í góð­u ­sam­starfi við sveit­ar­fé­lagið Blá­skóga­byggð og fólkið þar í sveit. Þau sam­skipt­i hafi ein­kennst af gagn­kvæmri virð­ingu og trausti. Fyrsti skáli félags­ins, Hvít­ár­nes, var reistur í afrétti Bisk­ups­tungna og síðan þá hefur verið unn­ið ­með sveit­ar­fé­lag­inu að fjöl­mörgum verk­efn­um, s.s. bygg­ingu skála og hest­hús­s ­fyrir fjall­menn, aðstöðu fyrir hesta­menn, borun eftir vatni, brú­ar­við­gerð­u­m, ­vega­bótum og svo mætti áfram telja. Þá hefur félagið í ára­tugi skipu­lagt ferð­ir um svæð­ið.

Traust og vin­ar­hugur

Tveir marg­fróðir heima­menn, Gísli Sig­urðs­son frá Úthlíð og ­Arnór Karls­son frá Gígj­ar­hólskoti skrif­uðu árbækur Ferða­fé­lags­ins um afrétt­inn. „Þetta sam­starf, traust og vin­ar­hugur á milli Ferða­fé­lags­ins og Blá­skóga­byggð­ar­ hefur staðið alla tíð og má minn­ast þess að hjónin á Vatns­leysu, Sig­urður og ­Sig­ríð­ur, tóku á móti Ferða­fé­lags­fólki með veislu ár hvert þegar komið var úr frá­gangs­ferð í sælu­hús­unum á haustin. Þessi góði sam­starfs­hugur stendur enn.“

Skáli Ferða­fé­lags­ins við Haga­vatn var reistur árið 1942. „Haga­vatns­svæðið og næsta nágrenni er heima­mönnum mjög kært en það er lík­a okkur hjá Ferða­fé­lag­inu kært,“ segir Ólafur með áherslu. „Við berum mikla virð­ingu fyrir þeirra hefð­bundnu sauð­fjár­beit og hefðum og menn­ingu í smala­mennsku. Við höfum verið á þessu svæði í meira en 75 ár. Ég held að þessi ­sam­eig­in­lega vænt­um­þykja og virð­ing fyrir land­inu hljóti að vera meira virði en að efna þarna til nátt­úru­spjalla með virkj­un.“

Ferða­fé­lagið hefur áhuga á því að vinna að alls­herj­ar ­stefnu­mótun svæð­is­ins og um leið verndun í sam­vinnu við sveit­ar­fé­lag­ið. „Við viljum opna augu fólks fyrir því að þetta er mjög verð­mætt svæði. Það er hverg­i ­jafn auð­velt að kom­ast að jökli og sjá jafn trölls­leg ummerki land­mót­unar og það rétt ofan við fjöl­menn­ustu ferða­manna­leið lands­ins, Gullna hring­inn. Það er eng­inn vandi að sjá fyrir sér að teygja skyn­sam­lega og sjálf­bæra ferða­mennsku þarna inn eft­ir. Í þessu fel­ast fjár­hags­leg verð­mæt­i.“

Fleygur í ein­stakt svæði

Sífellt fleiri eru að átta sig á því að óbyggð víð­erni eru hverf­andi verð­mæti á lands- og heims­vísu. Á stóru svæði við Lang­jökul er ­nátt­úran nær ósnortin af mann­anna verk­um. „Með því að reka fleyg í gegnum þetta ­svæði með virkjun væri verið að brjóta upp eitt af ein­stök­ustu svæð­u­m lands­ins,“ segir Ólaf­ur. „Ef horft er á þetta í stærra sam­hengi þá fel­ast miklu ­meiri verð­mæti í því að láta svæðið í friði. Það  er ekki verj­andi að fara í þessi ­nátt­úru­spjöll og laga­króka fyrir ekki stærri ávinn­ing í orku.“

Sam­kvæmt umsókn Íslenskrar vatns­orku til Orku­stofn­unar á fram­leng­ingu rann­sókn­ar­leyfis við Haga­vatn kemur fram að í öðrum áfanga verk­efn­is­ins sé gert ráð fyrir að nýta vatna­svið Jarl­hetta. Ólaf­ur, sem ­gjör­þekkir svæð­ið, segir að mikil sveifla sé á vatn­inu í Jarl­hettu­kvísl. Hún­ ým­ist þorni nán­ast upp eða bólgni mik­ið. 

Til að veita vatn­inu úr Jarl­hettu­kvísl inn í miðl­un­ar­lónið í Haga­vatni þyrfti að sækja ána ofar­lega í Jarl­hettu­dal með­ til­heyr­andi mann­virkja­gerð og raski. „Að halda að þarna sé aðeins fyr­ir­hugað að raska landi við útrennsli Haga­vatns er algjör mis­skiln­ing­ur.“

Jarl­hettur sjást víða af Suð­ur­landi enda „ber þessa hvass­brýndu tinda við hvíta bungu Lang­jök­ul­s,“ segir í árbók Ferða­fé­lags­ins frá­ 1998 um hina 15 kíló­metra löngu tinda­röð. „Jarl­hettur eru með sér­stæðust­u ­fjöllum á Íslandi og jafn­framt mynd­rænar með afbrigð­u­m,“ segir enn fremur í ár­bók­inni.

Haga­fells­jök­ull, skrið­jök­ull úr Langjökli, er á mik­illi hreyf­ingu. Hopið er meira en víð­ast hvar ann­ars stað­ar. En hann hefur lík­a hlaupið fram í köldum árum. Fyrir nokkrum ára­tugum lá jök­ull alveg fram að Jarl­hett­un­um. Er hann hopaði opn­að­ist merki­legt svæði milli þeirra og Lang­jök­uls. „Þarna er jök­ull­inn á aðra hönd og hinar stór­brotnu Jarl­hettur á hina. Það væri miklu nær að sveit­ar­fé­lagið leit­aði eftir frið­lýs­ingu á þessum ein­staka móbergs­hrygg og Haga­vatns­svæð­inu og lyfti verð­mæti þess með þeim hætt­i.“

Horft á umhverfið í heild

Ólafur segir mik­il­vægt að hugsa ekki aðeins um afl ­fyr­ir­hug­aðrar virkj­unar í þessu sam­hengi eða hvort þessi foss eða hinn mynd­i hverfa. „Við verðum að horfa á allt þetta umhverfi í heild, hvar við erum stödd í sög­unn­i.“

Að mati Ólafs hafa sveit­ar­stjórn Blá­skóga­byggðar og heima­menn í ára­tugi unnið mikið og lof­sam­legt starf á afrétt­in­um, þar á með­al­ ­geysi­mikla upp­græðslu, beit­ar­stýr­ingu, rekstur skála, ferða­manna­þjón­ustu og ­björg­un­ar­starf svo nokkuð sé talið. Það geri eng­inn bet­ur. Sveit­ar­stjórn­in hefur lagst gegn stofnun hálend­is­þjóð­garðs og sveit­ar­stjórn­ar­maður meðal ann­ar­s lýst því yfir að hann treysti rík­inu ekki fyrir hálend­in­u. 

Ólafur bendir á að meg­in­þemað í umræðu um garð­inn sé vernd­un há­lend­is­ins. Hann segir að það geti vel verið að sveit­ar­stjórn Blá­skóga­byggð­ar­ sé betur fallin en ríkið til að vernda svæðið en þá megi ekki gleyma að því ­fylgi ábyrgð. „Sú ábyrgð er meðal ann­ars sú að ekki sé gengið á nátt­úru­verð­mæt­i eins og óbyggð víð­erni með virkjun Haga­vatns.“

Í árbók Ferða­fé­lags­ins frá 1998, Fjalla­jarðir og Frama­fréttur Bisk­ups­tungna, er fjallað ítar­lega um Haga­vatn og þá land­mót­un­ar­ferla sem virkir eru á svæð­inu. Þar kemur fram að vatnið hafi ver­ið ­rann­sókn­ar­efni jarð­fræð­inga meiripart síð­ustu aldar vegna breyt­inga sem rekja má til veð­ur­fars. Þær hafi á víxl orsakað fram­hlaup og hopun skrið­jöklanna og þar með haft áhrif á stærð og lögun vatns­ins. Haga­vatn hafi verið á far­alds­fæt­i ­vegna þessa.

Vatnið var lík­lega um 30 fer­kíló­metrar við upp­haf tutt­ugust­u ald­ar­innar en eftir mikil hlaup á 3. og 4. ára­tug þeirrar aldar minnk­aði það í um 4-5 fer­kíló­metra. Í bók­inni kemur fram að athygl­is­vert sé að fyrir hlaup­ið ­sem varð 1929 virð­ist ekk­ert útrennsli hafa verið ofanjarðar úr Haga­vatn­i ­sam­kvæmt rann­sóknum jarð­fræð­inga.

Í aðal­skipu­lagi Blá­skóga­byggðar er gert ráð fyrir 20 MW Haga­vatns­virkj­un. Í grein­ar­gerð kemur fram að „end­ur­heimt Haga­vatns“ sé for­senda þess að hægt sé að ráð­ast í frek­ari land­græðslu­að­gerðir sunnan vatns­ins. 

Land­græðslu­stjóri hefur hins vegar sagt að vegna sveiflu á vatns­borði með stíflun og miðl­un­ar­lóni myndi upp­blástur aukast á svæð­inu en ekki minnka með til­komu virkj­un­ar.

Undir þetta tekur Ólaf­ur. Í til­lögu að mats­á­ætlun virkj­un­ar­innar komi fram að vatns­borðið muni sveifl­ast um 5 metra. Það hljómi sak­leys­is­lega en sé það alls ekki. Um 600 hekt­arar yrðu ýmist undir vatni eða á þurru. Það skýrist af því að landið er mjög flatt. „Þetta er mun­ur­inn á djúpum diski og und­ir­skál,“ segir Ólafur til útskýr­ing­ar. Á 600 hekt­urum yrði árlega reglu­lega nýr leir sem er mun fok­gjarn­ari en eldri leir.

Ólafur gagn­rýnir einnig það sem for­svars­menn verk­efn­is­ins hafa haldið fram um að þar sem vatnið leggi á vet­urna myndi sveiflan ekki kom­a að sök. Þetta segir hann ein­fald­lega vit­leysu. „Það veit eng­inn hvenær og hvernig ís leggst yfir vatnið og hvort hann verði svo elsku­legur að leggjast ­yfir leir­inn.“

Það sé hins vegar rétt að mik­ill upp­blástur verði af auðn­unum við jökul­inn við ákveðnar aðstæð­ur. „Haga­vatns­botn er aðeins hluti af ­miklu stærra upp­blást­urs­svæði sunnan Lang­jök­uls. Nokkrir fer­kíló­metrar til eða frá munu litlu breyta.“

Ólafur segir að fyrir utan það að yfir­vof­andi hætta á nátt­úru­spjöllum steðji að svæð­inu og því legg­ist hann gegn virkj­un­inni séu beinir hags­munir Ferða­fé­lags­ins einnig mikl­ir. Félagið hafi um hríð haft hug­myndir um að stækka litla göngu­skál­ann við Haga­vatn enda telur það mikla ­ferða­mögu­leika í göngu­ferðum í nágrenn­in­u. 

„Við höfum verið þarna með starf­sem­i í öll þessi ár og teljum að með til­komu þess­arar virkj­un­ar, ég tala nú ekki um ef farið yrði inn í Jarl­hettu­dal­inn líka, þá sé verið að ganga á hags­muni okk­ar ­starf­semi. Við teljum okkur því hafa rétt til að taka til máls.“

Í til­lögu að mats­á­ætlun Haga­vatns­virkj­unar kemur fram að í frum­mats­skýrslu standi til að kanna áhrif fram­kvæmd­ar­innar á ferða­mennsku á svæð­inu. Í til­lög­unni er sér­stak­lega tekið fram að hug­myndir hafi komið upp um nýjan ferða­manna­skála á svæð­inu.

Svo seg­ir: „Ýmsir aðilar eru áhuga­samir um slíka upp­bygg­ing­u en með henni er gert ráð fyrir að streymi ferða­manna um svæðið auk­ist þar sem að­staða muni ger­breyt­ast. Til dæmis er hugs­an­legt að með slíkum skála yrð­u ­settar upp hleðslu­stöðvar fyrir raf­bíla, útbúin hesta­gerði fyrir hesta­menn og að gisti­að­staða yrði með nútíma þæg­ind­um. Ferða­manna­skáli við Haga­vatn gæt­i þannig gegnt lyk­il­hlut­verki í aðgangi að hugs­an­legum nýjum hálend­is­þjóð­garði og horfa land­eig­endur björtum augum til aukn­ingar ferða­manna um svæð­ið.“

Ekki hags­munir Ferða­fé­lags­ins

Vega­gerð er oft notuð sem rök fyrir virkj­unum en upp­byggð­ur­ ­vegur inn á fram­kvæmda­svæðið myndi taka „æv­in­týrið út úr sög­unn­i“, seg­ir Ólaf­ur. For­svars­mönnum Íslenskrar vatns­orku sé full­kunn­ugt um and­stöð­u ­Ferða­fé­lags­ins. „Þeir hafa komið á okkar fund og haldið því fram að með virkj­un ­myndi ferða­manna­straumur aukast mikið og að það séu okkar hags­munir að fá ­fjöld­ann. Það eru ekki okkar hags­mun­ir.“

Félagið bjóði ferðir og sé með skála á ákveðnum svæðum þar ­sem aðgengi er nokkuð auð­velt, svo sem í Þórs­mörk og á Lauga­veg­in­um. Á öðrum ­svæðum sé áhersla lögð á hina óbyggðu nátt­úru og ekki sé áhugi á því að breyta þeirri ásýnd með mann­virkj­um. „Við höfum hvorki áhuga á því að reka draug­inn ­sem sagður er vera í skál­anum í Hvít­ár­nesi í burtu né heldur að rífa það hús og ­byggja ann­að.“

Úlf­gráa hlið lands­ins

Hann segir það mat Ferða­fé­lags­ins að Haga­vatn eigi einmitt að sýna „þessa úlf­gráu hlið lands­ins með jökul­inn og öll hans áhrif á land­mót­un og jök­ul­gráa ána sem brýst þarna fram í gegnum klauf og niður gljúfrið. Við lítum ekki svo á að þetta sé svæði þar sem eigi að stunda fjölda­ferða­mennsku. Við sjáum að það er hægt að auka ferða­mennsku en þá til þess að sýna fólki þennan hráa og tor­sótta stað. Að sýna fólki þá mögn­uðu krafta sem þarna eru að verki“.

Ferða­fé­lag Íslands skil­aði ítar­legum athuga­semdum um Haga­virkj­un er hún var til með­ferðar hjá verk­efn­is­stjórn 3. áfanga ramma­á­ætl­un­ar. Þær athuga­semdir má lesa hér.