Hundrað ára afmæli Cafe Fodkold

Árið 1921 hafði orðið skyndibiti ekki verið fundið upp. Réttur sem íbúum Kaupmannahafnar stóð þá, í fyrsta sinn, til boða að seðja hungrið með, utandyra standandi upp á endann, varð síðar eins konar þjóðareinkenni Dana. Og heitir pylsa.

Pylsuvagn á Ráðhústorginu árið 1954.
Pylsuvagn á Ráðhústorginu árið 1954.
Auglýsing

Árið 1910 sendi hljóm­sveit­ar­stjór­inn Charles Svend­sen Stevns borg­ar­yf­ir­völdum í Kaup­manna­höfn bréf. Inni­hald bréfs­ins var beiðni um leyfi til að selja pylsur úr hand­vögnum á nokkrum til­teknum stöðum í borg­inni. Einn þeirra staða sem Stevns til­greindi var torg sem þá var farið að kalla Ráð­hús­torg­ið, við hið nýbyggða ráð­hús borg­ar­inn­ar. 

Pylsu­vagnar á götu­hornum og torgum voru ekki nýlunda, þótt þeir væru óþekktir í Dan­mörku á þessum tíma. Slíkir vagnar höfðu um ára­tuga skeið þekkst í Þýska­landi og síðar í Sví­þjóð og Nor­egi. Það var einmitt í Nor­egi sem hljóm­sveit­ar­stjór­inn Stevns hafði kynnst þessum götu­veit­inga­stöð­um. Hann hafði, áður en hann sneri heim til Dan­merkur verið stjórn­andi hirð­hljóm­sveitar Hákonar VII Nor­egs­kon­ungs í Krist­janíu (Ósló). Stevns sá fyrir sér að pylsu­vagnar yrðu góð við­bót við fremur fábreytta flóru veit­inga­staða dönsku höf­uð­borg­ar­inn­ar. 

Borg­ar­yf­ir­völd og lög­reglan í Kaup­manna­höfn voru ekki upp­rifin yfir hug­mynd hljóm­sveit­ar­stjór­ans og synj­uðu beiðn­inni. Meðal rök­semda yfir­valda var að „það yrði leið­in­leg sjón að sjá fólk standa utandyra og borða pyls­ur“. 

Auglýsing

Fékk loks leyfi árið 1920

Þótt Stevns hljóm­sveit­ar­stjóri hafi ekki haft erindi sem erf­iði í erindi sínu til borg­ar­stjórn­ar­innar árið 1910 gafst hann ekki upp, en það var þó ekki fyrr en árið 1919 að hreyf­ing komst á mál­ið. Í októ­ber það ár lagði Ernst Kaper borg­ar­stjóri (þeir voru þá eins og nú sjö tals­ins) fram til­lögu í borg­ar­stjórn. Hann hafði lengi átt í deilum við veit­inga­húsa­eig­endur í borg­inni, deilu­málið var verð­lagn­ing á veit­ing­um. Borg­ar­stjór­inn vildi að verð­lag á veit­inga­húsum yrði sam­ræmt þannig að alls­staðar væri sama verð, sem borgin skyldi ákveða. Rökin voru þau að matur á veit­inga­stöðum væri alltof dýr. Veit­inga­menn áttu marga vini í borg­ar­stjórn­inni og hug­myndir borg­ar­stjór­ans um sam­ræmt verð­lag hlaut aldrei stuðn­ing í borg­ar­stjórn­inn­i. 

Þegar Ernst Kaper lagði fram til­lög­una um að leyfa pylsu­vagna í borg­inni urðu miklar umræður í borg­ar­stjórn­inni og borg­ar­ráði. Thor­vald Staun­ing, síðar for­sæt­is­ráð­herra, var for­maður borg­ar­ráðs og þegar málið var rætt þar var mik­ill hiti í ræðu­mönn­um. Staun­ing þurfti oft að slá í fund­ar­stjóra­bjöll­una og biðja menn (allt karl­ar) að halda sig við efn­ið. Blaða­menn sögðu að Staun­ing hefði haft sér­staka ánægju af að nota orða­lagið „holde sig til pøl­sesnakk­en“. Í þessu var ákveðin tví­ræðni því í dönsku merkir orðið (sem er lítið notað núorð­ið) nefni­lega slúður og blaður um allt og ekk­ert. 

En leyfið fékkst á end­an­um.

Fall er far­ar­heill og sú rauða

18. jan­úar 1921  birt­ust sex pylsu­vagnar á torgum Kaup­manna­hafn­ar, þar á meðal á Ráð­hús­torg­inu. Einn réttur var í boði: venju­leg pylsa hituð í vatni, og rún­stykki, pylsan kost­aði 25 aura og brauðið 5 aura. Mörgum þótti þetta dýr mál­tíð en  tíma­laun verka­manns voru 2 krón­ur. Ekki er hægt að segja að ríf­andi gangur hafi verið í við­skipt­unum þennan fyrsta dag. Margir voru for­vitnir að vita hvað verið væri að selja en engin pylsa seld­ist og undir lokun gáfu pylsusal­arnir úr pott­un­um. Þótt ekki hafi upp­hafið lofað góðu átti það fljót­lega eftir að breyt­ast. Pylsu­vagnar birt­ust á næstu árum á æ fleiri stöðum um land allt og úrvalið jókst smám sam­an. Grunn­ur­inn hefur alla tíð verið sá sami: pylsa og brauð. 

Svona litu þeir út fyrstu pylsuvagnarnir í Kaupmannahöfn. Mynd: Københavns Museum

Í frá­sögnum af upp­hafi „pylsu­ald­ar“ má lesa að pyls­urnar hafi ekki haft útlitið með sér, verið fölar og grámyglu­leg­ar. En ekki voru liðin mörg ár þegar sú rauða „den røde“ kom á mark­að­inn. Hún sló í gegn. Ýmsar skýr­ingar voru á lofti um rauða lit­inn, sumir töldu  að ekki væri hrá­efnið alltaf í úrvals­flokki en lit­ur­inn gæti leynt því, aðrir að rauði lit­ur­inn væri ein­fald­lega svo fal­legur og lystauk­andi. Sú var líka skýr­ing fram­leið­enda. Rauði lit­ur­inn var feng­inn úr skildi sér­stakrar teg­undar blað­lúsa, sem ku ein­göngu finn­ast í Suð­ur- Afr­íku og á Gran Can­aria. Lit­ar­efnið er mjög sterkt og þess má geta að lengi vel var það notað í Camp­ari drykk­inn og sömu­leiðis í vara­liti.

Óhætt er að segja að sú rauða sé eins konar sam­nefn­ari dönsku pyls­unnar og þótt pylsusalar nútím­ans bjóði nú margar mis­mun­andi pylsu­gerðir heldur sú rauða alltaf velli. Hún er hituð í vatni, en ekki á hita­plötu eins og flestar aðrar sem í boði eru hjá pylsu­söl­un­um.



Gullöldin og heitir hund­ar 

Ár síð­ari heims­styrj­aldar reynd­ust dönskum pylsu­sölum erf­ið. Flestar nauð­synjar voru skammt­aðar og pylsusalar áttu oft á tíðum í erf­ið­leikum með að útvega vörur til að selja. Fyrir kom að ein­ung­is  ein pylsu­teg­und var í boði í vagn­inum og stundum urðu við­skipta­vin­irnir að gera sér að góðu rúg­brauð í stað pylsu­brauðs­ins, eða bara pyls­una eina í  smjör­papp­írs­snifsi „en með hånd­tag“.

Þessi pylsusali býður uppá heita hunda eftir amerískri uppskrift. Myndin er frá árinu 1955. Mynd: Slagterimuseet

En stríð­inu lauk og þá tóku við betri tím­ar. Blóma­skeið dönsku pylsu­vagn­anna var á sjötta og sjö­unda ára­tug síð­ustu aldar og um 1970 voru rúm­lega 700 pylsu­vagnar í Dan­mörku. Ástæður þess að svo vel gekk hjá pylsu­sölum á þessum árum voru einkum betri efna­hagur almenn­ings og pylsur voru nán­ast eini skyndi­bit­inn sem í boði var. Það fór ekki fram­hjá dönskum pylsu­sölum að í Amer­íku væru pyls­urnar kall­aðar „hot dog“. Þeir dönsku aug­lýstu þess vegna „varme hunde efter amerikansk recept“. Ekki voru allir jafn klárir á því hvað verið væri að selja og einn pylsu­sali sagði síðar frá því í við­tali að hann hefði tekið eftir gömlum manni sem fylgd­ist drjúga stund grannt með við­skipta­vinum við vagn­inn. Þegar færi gafst, og eng­inn kúnni við vagn­inn spurði sá gamli hvort það væri virki­lega hunda­kjöt í pyls­unum og hvernig hundar væru þá not­aðir í þessar pyls­ur. „Ég veit ekki hvort hann trúði mér þegar ég sagði honum að þetta væri bara nafn, það væri svína­kjöt í öllum pylsum hjá mér, eins og öðr­um.“



Café Fod­kold og öll hin nöfnin

Pylsu­vagn­arn­ir, pyls­urnar og allt sem þeim teng­ist er hluti dönsku þjóð­arsál­ar­inn­ar. Ótal bækur hafa verið skrif­aðar um þetta efni og margir Danir hafa mjög ákveðnar skoð­anir á því hvaða pylsur séu bestar og vilja ein­ungis „sína teg­und“. Danir eru dug­legir við að gefa hlutum nöfn, og það gildir sann­ar­lega um pyls­urn­ar. Ekki er nokkur leið að fara yfir þá nafna­súpu í pistli sem þessum en þó er rétt að nefna hér eitt þess­ara nafna. Það skýrir sig sjálft og teng­ist því að ekki er alltaf hlýtt og nota­legt við pylsu­vagn­inn: Cafe Fod­kold.



Blikur á lofti en þó von­ar­glæta

Frá því á níunda ára­tug síð­ustu aldar hefur hallað undan fæti og pylsu­vögn­unum hefur fækkað jafnt og þétt. Áður var nefnt að um 1970 voru rúm­lega 700 pylsu­vagnar í Dan­mörku, núna eru þeir taldir vera rétt um 100. Jafn­vel talað um að þeir séu bein­línis í útrým­ing­ar­hættu. Ástæð­urnar eru fyrst og fremst stór­aukið fram­boð alls kyns skyndi­bita. Slíkir staðir eru nán­ast á hverju götu­horni og á svæði þar sem áður var kannski einn pylsu­vagn eru kannski fimm til sjö skyndi­bita­staðir í dag. 

Pylsusalar og fram­leið­endur telja sig þó sjá merki um breyt­ing­ar. Æ fleiri Danir átti sig á því að pylsu­vagn­inn sé hluti af dönsku þjóð­lífi og menn­ingu. Ferða­menn, sem undir venju­legum kring­um­stæðum eru margir, kunna líka vel að meta Cafe Fod­kold. 

Hvernig dönsku pylsu­vögn­unum reiðir af verður að koma í ljós en flestir eru lík­lega sam­mála um að það væri sjón­ar­sviptir ef þeir hyrfu algjör­lega úr bæj­ar­mynd­inn­i. 

Bæjarins bestu í COVID-faraldri Mynd: Bára Huld Beck

Svona í lokin um aðdrátt­ar­afl pylsu­vagna. Við Íslend­ingar þekkjum það vel að erlendir ferða­menn leggja gjarna leið sína að pylsu­vagn­inum „Bæj­ar­ins bestu“ við Tryggva­götu. Hafa lesið um hann og heyrt aðra segja frá þessum minnsta veit­inga­stað höf­uð­borg­ar­innar og vilja sjálfir prófa pyls­urn­ar. Margir muna að Bill Clinton fyrr­ver­andi Banda­ríkja­for­seti kom hingað til lands árið 2004. Fæstir muna kannski hvert erindi hans var en nær all­ir, sem á annað borð muna eftir þess­ari heim­sókn, muna eftir einu sem hann gerði: Hann fékk sér pylsu á „Bæj­ar­ins best­u“.  





Á þess­ari síðu má finna fjöl­mörg nöfn sem pyls­urnar hafa fengið í gegnum árin.



Við þurfum á þínu framlagi að halda

Þú getur tekið beinan þátt í að halda úti öflugum fjölmiðli.

Við sem vinnum á ritstjórn Kjarnans viljum hvetja þig til að vera með okkur í liði og leggja okkar góða fjölmiðli til mánaðarlegt framlag svo við getum haldið áfram að vinna fyrir lesendur, fyrir fólkið í landinu.

Kjarninn varð níu ára í sumar. Þegar hann hóf að taka við frjálsum framlögum þá varð slagorðið „Frjáls fjölmiðill fyrir andvirði kaffibolla“ til og lesendur voru hvattir til að leggja fram í það minnsta upphæð eins kaffibolla á mánuði.

Mikið vatn hefur runnið til sjávar á þeim níu árum sem Kjarninn hefur lifað. Í huga okkar á Kjarnanum hefur þörfin fyrir fjölmiðla sem veita raunverulegt aðhald og taka hlutverk sitt alvarlega aukist til muna.

Við trúum því að Kjarninn skipti máli fyrir samfélagið.

Við trúum því að sjálfstæð og vönduð blaðamennska skipti máli.

Ef þú trúir því sama þá endilega hugsaðu hvort Kjarninn er ekki allavega nokkurra kaffibolla virði á mánuði.

Vertu með okkur í liði. Þitt framlag skiptir máli.

Ritstjórn Kjarnans: Sunna Ósk Logadóttir, Þórður Snær Júlíusson, Erla María Markúsdóttir, Arnar Þór Ingólfsson, Eyrún Magnúsdóttir og Grétar Þór Sigurðsson.


Já takk, ég vil styrkja Kjarnann!
Þorbjörn Guðmundsson
Er íslenska velferðarkerfið ekki lengur griðarstaður þeirra sem minnst hafa?
Kjarninn 11. janúar 2023
Takk fyrir og sjáumst á nýjum miðli á föstudag
Bréf frá ritstjóra Kjarnans vegna sameiningar við Stundina og þess að nýr framsækinn fréttamiðill verður til í lok viku.
Kjarninn 11. janúar 2023
Sverrir Albertsson
Vatn á myllu kölska
Kjarninn 11. janúar 2023
Lögreglumenn standa vörð um gröfurnar í námunni.
Berjast fyrir þorpi á barmi hengiflugs
Lítið þorp í Rínarlöndum Þýskalands er allt komið í eigu kolarisa. Fyrirtækið ætlar sér að mylja niður húsin og stækka kolanámu sína sem þegar þekur um 80 ferkílómetra. Þetta þykir mörgum skjóta skökku við í heimi sem berst við loftslagsbreytingar.
Kjarninn 10. janúar 2023
Arnþrúður Karlsdóttir, útvarpsstjóri Útvarps Sögu.
Útvarp Saga telur fjölmiðlastyrki skapa tortryggni og bjóða upp á frændhygli
Fjögur fjölmiðlafyrirtæki hafa til þessa skilað inn umsögnum um frumvarp Lilju Alfreðsdóttur menningar- og viðskiptaráðherra, sem mun að óbreyttu framlengja núverandi styrkjakerfi til fjölmiðla.
Kjarninn 10. janúar 2023
Sólveig Anna Jónsdóttir formaður Eflingar.
Viðræðum slitið og Efling undirbýr verkfallsaðgerðir
Samtök atvinnulífsins hafa hafnað gagntilboði Eflingar um skammtímakjarasamning, sem kvað á um meiri launahækkanir en SA hefur samið um við aðra hópa á almennum vinnumarkaði til þessa. Efling undirbýr nú verkfallsaðgerðir.
Kjarninn 10. janúar 2023
Palestínski fáninn á lofti í mótmælum í Reykjavík. Ísraelskri lögreglu hefur nú verið fyrirskipað að rífa fánann niður á almannafæri.
Fánabann og refsiaðgerðir í Palestínu í kjölfar niðurstöðu Sameinuðu þjóðanna
Degi eftir að ný ríkisstjórn tók við völdum í Ísrael samþykkti allsherjarþing Sþ að fela Alþjóðadómstólnum í Haag að meta lögmæti hernáms Ísraelsríkis á Vesturbakkanum. Síðan þá hefur stjórnin gripið til refsiaðgerða og nú síðast fánabanns.
Kjarninn 10. janúar 2023
Gríðarlega mikil dæling á sandi á sér stað í Landeyjahöfn á hverju ári. Markarfljótið ber hundruð þúsunda tonna af jarðefnum út í sjó og það á til að safnast upp í mynni hafnarinnar.
Vilja sjúga sand af hafsbotni í stórum stíl og flytja út
Eftirspurn eftir íslenskum jarðefnum er gríðarleg ef marka má framkomin áform erlendra stórfyrirtækja um nýtingu þeirra. Vinsældir hafnarinnar í Þorlákshöfn eru samhliða mjög miklar.
Kjarninn 10. janúar 2023
Meira eftir höfundinnBorgþór Arngrímsson
Meira úr sama flokkiFréttaskýringar