Ný útlán banka, umfram uppgreiðslur og umframgreiðslur, til atvinnufyrirtækja voru 3,2 milljarðar í janúar 2021 og sjö milljarðar í febrúar. Helmingur allra nýrra útlána í febrúar var til fyrirtækja sem stunda fiskveiðar.
Því hafa bankar landsins lánað meira nettó til fyrirtækja á fyrstu tveimur mánuðum ársins í ár en þeir gerðu allt árið í fyrra, þegar ný útlán umfram upp- og umframgreiðslur, voru samtals 7,8 milljarðar króna. Til samanburðar var nettó heildarumfang nýrra útlána 105 milljarðar króna árið 2019 og tæplega 209 milljarðar króna árið 2018, þegar bankarnir lánuðu fyrirtækjum landsins 27 sinnum meira en í fyrra.
Þetta má lesa út úr nýbirtum hagtölum Seðlabanka Íslands um stöðu íslenska bankakerfisins.
Raunar teygir þessi viðsnúningur í lánum til fyrirtækja sig aðeins aftar, en til desember 2020. Þá lánuðum bankarnir nettó sjö milljarða króna til atvinnufyrirtækja líka sem þýðir að hina ellefu mánuði ársins 2020 lánuðum þeir fyrirtækjunum 800 milljónir króna umfram það sem þau greiddu upp. Þetta er líka í fyrsta sinn síðan í lok árs 2019 sem bankakerfið lánað meira en greitt er upp til fyrirtækja landsins þrjá mánuði í röð.
Mikill samdráttur í fyrra
Mikill vöxtur var í útlánum innlánsstofnana landsins á uppgangstímum síðustu ára. Um er að ræða, að uppistöðu, útlán sem Landsbankinn, Íslandsbanki, Arion banki og Kvika banki veita.
Árið 2013 voru ný veitt útlán til atvinnufyrirtækja 79,2 milljarðar króna. Ári síðar voru þeir 30 prósent meiri og á árinu 2015 jukust þau um 52 prósent. Ári síðar var heildarumfang nýrra útlána komið í 196,5 milljarða króna og hélst á því róli út árið 2018, þegar það toppaði í 208,7 milljörðum króna.
Síðan þá hefur verið umtalsverður samdráttur í nýjum útlánum. Árið 2019 voru þau 104,8 milljarðar króna og nánast helminguðust á milli ára.
Í fyrra varð síðan orðið eðlisbreyting og bankarnir greinilega haldið að sér höndum í útlánum í þeirri heimskreppu sem nú gengur yfir. Vísbendingar eru um að þetta ástand sé að lagast.
Bankarnir áttu að leika lykilhlutverk í viðbrögðum
Ein helsta aðgerðin sem ríkisstjórnin kynnti til leiks í mars var að veita fyrirgreiðslu til að auðvelda viðbótarlán lánastofnana til fyrirtækja. Þetta átti að gera þannig að ríkið semdi við Seðlabanka Íslands um að færa lánastofnunum aukin úrræði til að veita viðbótarfyrirgreiðslu til fyrirtækja, í formi brúarlána, sem orðið hefðu fyrir verulegu tekjutapi vegna yfirstandandi aðstæðna. Seðlabankinn myndi þannig veita ábyrgðir til lánastofnana sem þær nýta til að veita viðbótarlán upp að um 70 milljarða króna.
þetta úrræði hefur ekki verið nýtt sem neinu nemur. Alls hafa verið veitt sjö brúarlán fyrir samtals 2,6 milljarða króna.
Svokölluð stuðningslán, einnig kölluð sérstök lán til lítilla fyrirtækja, voru kynnt í aðgerðarpakka ríkisstjórnarinnar númer tvö, sem kynntur var til leiks í apríl 2020. Til að teljast til slíkra fyrirtækja þurfti að vera með tekjur undir 500 milljónum króna á ári. Lánin, sem njóta 100 prósent ríkisábyrgðar, standa einungis fyrirtækjum sem hafa orðið fyrir að minnsta kosti 40 prósent tekjufalli til boða, sem er sama skilyrði og gildir fyrir hin svokölluðu brúarlán til stærri fyrirtækja sem kynnt voru til leiks mánuði áður.
Lánin til fyrirtækjanna átti að verða hægt að sækja um með einföldum hætti á Island.is en þau nema að hámarki sex milljónir krónur á hvert fyrirtæki. Heildarumfang lánanna átti að geta orðið allt að 28 milljarðar króna í heild, að mati stjórnvalda.
Enn sem komið er hafa 945 aðilar fengið alls 9,4 milljarða króna í stuðningslán.
Svigrúm banka aukið mikið
Til að gera bankana í stakk búna til að takast á við þessi auknu útlán sem búist var við að þeir myndu ráðast í greip Seðlabanki Íslands til ýmissa aðgerða. Sveiflujöfnunarauki, viðbótarkröfur á eigið fé fjármálafyrirtækja umfram lögbundnar eiginfjárkröfur, var afnumin sem losar verulega um það eigið fé sem bankarnir þurfa að halda á og stýrivextir voru lækkaðir úr 4,5 prósentum niður í 0,75 prósent, sem átti að skila miklu betri kjörum fyrir viðskiptavini banka.
Seðlabankinn sagði í Fjármálastöðugleikariti sínu sem kom út í júní 2020 að vaxtalækkunarferlið hafi hins vegar „ekki skilað sér alveg eins vel á innláns- og útlánsvexti KMB [kerfislega mikilvægir bankar] og sérstaklega hafa vextir nýrra útlána til fyrirtækja lítið lækkað.“
Þess í stað hefur eigið fé safnast upp í bönkunum. Bankastjóri Arion banka hefur ítrekað sagt að það sé einfaldlega ekki eftirspurn eftir nýjum lánum og fyrir vikið er bankinn að tappa af þessu eigin fé í ár með því að greiða út alls 18 milljarða króna í arð og kaup á eigið bréfum af hluthöfum sínum.
Meiri hætta á gjaldþrotum
Fjallað var áfram um þessa þróun í nýjasta Fjármálastöðugleikariti Seðlabanka Íslands, sem kom út í lok september síðastliðins. Þar sagði að samdráttur í innlendum skuldum fyrirtækja bendi til þess að aðgengi fyrirtækja að fjármagni sé hugsanlega torveldara en áður, fyrst og fremst vegna aukinnar áhættu sem endurspeglast í hækkandi vaxtaálagi fyrirtækjaútlána bankanna. „Efnahagssamdrátturinn og aukin óvissa vegna farsóttarinnar hefur einnig dregið verulega úr eftirspurn eftir lánum þar sem samhliða dregur bæði úr áhættusækni fyrirtækja og framboði á arðbærum fjárfestingartækifærum.“
Seðlabankinn sagði þar að hann teldi að skuldir fyrirtækja sem nýta sér lánaúrræði stjórnvalda og fjármálafyrirtækja myndi fara vaxandi. „Mörg fyrirtæki hafa orðið fyrir miklum tekjusamdrætti og munu fara skuldsettari inn í þann efnahagsbata sem vænta má þegar farsóttin verður um garð gengin. Áhætta fyrirtækja vegna vaxtabreytinga og/eða tekjufalls eykst með aukinni skuldsetningu. Lágt vaxtastig styður þó við skuldsett fyrirtæki að öðru óbreyttu og eykur sjálfbærni skuldsetningar.“
Versnandi útlánagæði lánastofnana endurspeglist hins vegar í breyttu áhættumati og vaxandi virðisrýrnun á öðrum ársfjórðungi. Enn sem komið er hafi aðeins lítill hluti útlána kerfislega mikilvægra banka til fyrirtækja verið færður á stig 3 samkvæmt IFRS-9-reikningsskilastaðlinum, en viðbúið sé að það breytist næstu misseri enda hafi orðið tvöföldun á kröfuvirði útlána á stigi 2 og virðisrýrnun þeirra fimmfaldast. „Hættan á enn frekari virðisrýrnun og fjölgun gjaldþrota fer vaxandi.“
