Öfl­ug­ari gróð­ur­húsa­loft­teg­undir en CO₂

F-gös eru, eins og áður seg­ir, mörg hver öfl­ugar gróð­ur­húsa­loft­teg­undir og hafa stór­kost­legan hnatt­hlýn­un­ar­mátt. Um er að ræða fjöl­breyttan gasa­hóp og eru efnin mis­skað­leg en skað­leg­ustu F-gösin geta verið allt að 23 þús­und sinnum öfl­ugri gróð­ur­húsa­loft­teg­undir en koltví­sýr­ing­ur.

Árið 2014 sam­þykkti Evr­ópu­sam­bandið til­skipun um að draga úr losun á F-gösum um 60% fyrir árið 2030, meðal ann­ars með því að banna notkun F-gasa í ákveð­inn búnað og vörur og skerða heild­ar­magn F-gasa sem sett eru á mark­að. Árið 2016 var síðan Kigali-við­bótin við Montr­eal-­bók­un­ina sam­þykkt en með henni er gert ráð fyrir því að fram­leiðsla og notkun F-gasa drag­ist saman um 80% til árs­ins 2050. Ef ríki heims fram­fylgja Kigali-við­bót­inni er talið að hægt sé að koma í veg fyrir allt að hálfrar gráðu hlýnun á þess­ari öld og spilar útfösun F-gasa því stórt hlut­verk í því að halda hlýnun jarðar undir 1,5 gráðu.

Umhverf­is­rann­sókna­stofn­unin EIA (e. Environ­mental Investigation Agency) gaf út skýrslu síð­ast­liðið sumar sem bendir til þess að svarta­mark­aðsvið­skipti á kæli­m­iðlum í Evr­ópu grafi nú undan slíkum lofts­lags­á­vinn­ingi.

Stærsti umhverf­is­glæpur Evr­ópu

Eftir að Evr­ópu­sam­bandið hóf útfös­un­ar­tíma­bilið á F-gösum hefur verðið á vetn­is­flú­or­kolefnum (HFC), ákveð­inni teg­und F-gasa sem er að mestu leyti notuð sem kæli­m­iðl­ar, stór­auk­ist. Með hækk­andi verði, minna fram­boði og veiku eft­ir­liti hafa glæpa­sam­tök séð sér leik á borði og hafa svarta­mark­aðsvið­skipti á kæli­m­iðlum blómstrað innan Evr­ópu und­an­farin ár.

EIA telur umfang þess­ara ólög­legu við­skipta vera umtals­verða. Veru­legt mis­ræmi er á milli til­kynn­inga um útflutn­ing HFC-efna frá Kína og til­kynn­inga um inn­flutn­ing á HFC-efnum til Evr­ópu. Það gefur til kynna að mun meira af þessum efnum séu að koma inn í álf­una en heim­ild er fyr­ir. Sam­kvæmt EIA leiða við­skiptin sem eiga sér stað á svarta­mark­aðnum til þess að þriðj­ungi meira af HFC-efnum er í umferð en heim­ild er fyrir innan Evr­ópu­sam­bands­ins.

Ferða­lag kæli­m­iðl­ana

HFC-efnin eru að mestu leyti fram­leidd í Kína og kom­ast inn á evr­ópskan markað í gegnum m.a. Rúss­land, Tyrk­land og Úkra­ínu. Rúm­enía virð­ist síðan vera vin­sæll áfanga­staður fyrir efnin sökum þess hve auð­velt er að koma þeim í gegnum landa­mær­in.

Starfs­menn EIA fóru til Rúm­eníu til að rann­saka þessi ólög­legu við­skipti og áttu ekki í vand­ræðum með að finna ein­stak­linga sem til­búnir voru að brjóta lög til að útvega þeim HFC-efni. Efn­unum hafði verið smyglað til Rúm­en­íu, oft í einnota ílátum sem eru ólög­leg í Evr­ópu­sam­band­inu. Frá Rúm­eníu er kæli­m­iðl­unum síðan smyglað um alla Evr­ópu, m.a. til Belg­íu, Ítal­íu, Spánar og Eng­lands.

Clare Perry, leið­togi lofts­lags­her­ferða hjá EIA, segir tím­ann til að takast á við lofts­lags­breyt­ingar á þrotum og því megi mann­kynið ekki við mis­tökum sem þess­um. „Stærð­argráða ólög­legra við­skipta á vetn­is­flú­or­kolefnum innan Evr­ópu­sam­bands­ins ætti að hringja við­vör­un­ar­bjöllum - þetta er stærsti umhverf­is­glæp­ur­in­ins sem eng­inn hefur heyrt um.“

Perry segir einnig að ólög­leg við­skipti á HFC-efnum hafi hingað til ekki verið for­gangs­at­riði hjá yfir­völdum og séu við­ur­lögin við slíkum glæpum smá­vægi­leg sam­an­borið við hagn­að­inn af því að fremja glæp­inn.

Til að meta umfang vand­ans sendi EIA spurn­inga­lista til breiðs hóps af fólki sem starfar m.a. með kæli­m­iðla og loft­ræst­ing­ar. Af þeim sem tóku þátt í könn­un­inni sögð­ust 83% vita um eða gruna ólög­lega HFC notkun og 78% sögð­ust hafa séð eða verið boðið kæli­m­iðla í einnota ílát­um. Á sama tíma sögð­ust fáir vita til þess að rík­is­stjórnin í þeirra landi væri að gera eitt­hvað til að taka á ólög­legum við­skiptum á HFC-efn­um.

Engin mál um smygl komið upp á Íslandi

Áætlað er að um 7% af losun á beinni ábyrgð íslenskra stjórn­valda komi frá F-gös­um, en það er sam­bæri­legt allri losun frá úrgangi á Íslandi. Í dag eru til umhverf­is­vænni stað­göngu­kostir sem ættu í flestum til­fellum að geta komið í stað kerfa sem krefj­ast notk­unar F-gasa.

Ísak Sig­ur­jón Braga­son, sér­fræð­ingur hjá Umhverf­is­stofn­un, segir að hingað til hafi engin mál um smygl á F-gösum hafi komið upp á Íslandi svo stað­fest sé. Það sé þó ekki hægt að full­yrða með vissu að smygl eigi sér ekki stað. Hann segir að hið umfangs­mikla smygl inn í Evr­ópu þrí­fist að hluta til á for­sendum þess að ekki er athugað við hvern flutn­ing milli landa hvort við­kom­andi send­ing eigi sér sam­svörun í evr­ópsku kvót­un­um. Hér á landi hafi verið reynt að koma í veg fyrir smygl með því að gera kröfu um að inn­flutn­ings­heim­ildir séu stað­reyndar áður en send­ingar eru afgreiddar úr tolli.

„Í því njótum við þess ef til vill líka að vera eyja. Það er hins vegar til að mynda hægt að gera sér í hug­ar­lund að smygl gæti átt sér stað milli skipa úti á rúm­sjó fjarri eft­ir­lits­yf­ir­völd­um. Við höfum hins vegar ekki séð nein sönn­un­ar­gögn þess að slíkt eigi sér stað,“ segir Ísak.

Ísak bendir á að Ísland sé ekki hluti af evr­ópska kvóta­kerf­inu heldur hafi verið sett á fót kvóta­kerfi hér á landi sem byggir á ákvæðum Montr­eal-­bók­un­ar­inn­ar. Hér á landi fer eft­ir­litið með F-gösum fram þannig að inn­flutn­ingur er vaktaður af Umhverf­is­stofnun með full­tingi Toll­stjóra. Fyrir hverja send­ingu þurfa inn­flytj­endur að fá stað­fest­ingu Umhverf­is­stofn­unar á að það magn vetn­is­flú­or­kolefna sem þeir hyggj­ast flytja inn rúmist innan þeirra inn­flutn­ings­heim­ilda sem þeim hefur verið úthlutað fyrir árið, áður en hún fæst afgreidd úr tolli.

Að sögn Ísaks er eft­ir­litið á Íslandi ólíkt því sem ger­ist í mörgum öðrum löndum Evr­ópu þar sem ekki er kannað hvort heim­ildir liggi fyrir inn­flutn­ingi áður en send­ingum er hleypt í gegn. Hann bætir við að stundum séu gerðar handa­hófs­kenndar skoð­anir á send­ingum hér á landi til að sann­reyna að inni­haldið sé í sam­ræmi við gögnin sem þeim fylgja.

Ísak bendir á að ef ein­hver hefur upp­lýs­ingar um eitt­hvað mis­jafnt varð­andi við­skipti með kæli­m­iðla á Íslandi er hægt að senda Umhverf­is­stofnun ábend­ingu í gegnum vef­inn. Einnig sé hægt að senda nafn­lausa ábend­ingu ef fólk kýs það held­ur.