Árið 1991 ­reynd­i hóp­ur sov­éskra harð­línu­manna að fremja ­valda­rán í Moskvu á ­með­an Gor­bachev var í frí­i við ­Svarta­haf á Krím. Í upp­lausn­ar­á­stand­i ­sem ­ríkt­i 19. - 21. ágúst tók­st ­Boris Jeltsín ­með­ að­stoð al­menn­ings­ að brjóta ­valdarán­ið á bak aft­ur. Þá hélt hann á fræga ræð­u á skrið­dreka ­fyr­ir­ ut­an ­þing­hús­ið í Moskvu. „Ef mynd­in mín væri um ­at­burð­ina í Moskvu þá hefð­i é­g þurft að ­fylgja þekkt­u­m ­per­són­um og atburð­ar­rás. Þess í ­stað sýni ég fólkið og ­stemn­ing­una ­sam­tím­is­ í ­Len­ingrad. Fjar­lægð­in í ­tíma og ­rúmi hjálp­ar. ­Fólk­ið í ­mynd­inn­i veit ekki ör­lög sín og lands­ins en við ­gerum það. ­Fyr­ir­ okk­ur ­sem lifð­u­m þarna snertir þessi vit­neskja okk­ur við á­horf ­mynd­ar­inn­ar ­djúpt. Það má segja að við höf­um glutrað ­niður 25 ár­um. Við vor­um svo grunn­hyggin og það er leitt."

Þetta segir kvik­mynda­leik­stjór­inn Sergei Loznitsa um nýjust­u ­mynd sína „T­he Event“. Loznitsa fædd­ist 1964 í Hvíta­rúss­landi en ól­st ­upp­ í Ki­ev. Na­m ­stærð­fræð­i og japönsku en lauk ­síð­an ­námi í ­leik­stjórn­ við ­kvik­mynda­skól­ann VGIK í Moskvu. Efni­við­ur­ ­mynda hans er oftast saga Rúss­lands­, eins og í „The Event“ eða „So­bytje“ ­sem hann ­gerði úr ­myndefni frá 1991, árin­u ­sem Sov­ét­rík­in lið­u und­ir­ ­lok.

Loznit­sa á að baki 17 verð­laun­að­ar­ heim­ilda­mynd­ir auk t­veggja ­leik­inna ­kvik­mynda ­sem voru frum­sýnd­ar á ­kvik­mynda­há­tíð­inn­i í Cann­es.

Nýjasta ­mynd­in „T­he Event“ hef­ur ­með­al­ ann­ar­s unn­ið til verð­launa á ­kvik­mynda­há­tíð­inn­i í Leipzig. Á blaða­manna­fund­i ­fyr­ir­ frum­sýn­ing­u í ­Fen­eyj­u­m í ­fyrra , m­innt­i Loznit­sa á að úkra­ínskur kolleg­i hans Oleg ­Sentsov var nýlega ­dæmd­ur í Moskvu í 20 ára fang­elsi ­fyr­ir­ til­bún­ar á­sak­anir FSB. Sam­tök­in Am­nesty Internationa­l hafa ­for­dæmt rétt­ar­höld­in og ­borið ­dóminn­ ­sam­an við þá ­sem ­tíðk­uð­ust á ­tím­um Sta­líns.

Nú ­segja margir gamla ­tím­ann kom­inn aft­ur til Rúss­lands?

„Þetta lík­is­t gamla ­tím­an­um en í ­stjórn­mál­u­m hef­ur í raun ekk­ert ­ger­st þar öld­um ­sam­an. En nú er eitt­hvað nýtt því nú höf­um við ­þjóð af ­fólki án ­sög­u og án sið­ferð­is­kennd­ar. Á Sov­ét­tím­an­um hafð­i ­fólk sið­ferð­is­kennd. Þá var þetta vissu­lega einnig villt­ur og ­dýrs­leg­ur heim­ur en op­in­ber­lega ríkt­i sið­ferð­is­kennd. ­Þú gast ­ger­st alls­kon­ar sið­lausa hlut­i og það var horft fram­hjá því en því var ekki hamp­að. En það ­sem é­g heyr­i í dag frá opin­berum að­il­u­m og ­full­trú­um ­valds­ins, klept­okra­tí­unn­ar, eru hlut­ir ­sem aldrei hefð­u við­geng­ist á tím­um Brezhnev eða Chru­stjov, ­jafn­vel á ­tím­um Sta­líns. Þeir ­sýna skort á sið­ferð­is­kennd ­með­ stolt­i. Þetta er það nýja og mun­ur­inn. ­Fólk ­sem lifir inn­an þannig ­sam­fé­lags skil­ur oft ekki hversu hættu­leg­t það er. Helm­ing­ur rúss­nesku ­þjóð­ar­inn­ar lifir und­ir­ ­fá­tækt­ar­mörk­um. Og flest­u­m virð­is­t standa á ­sama. ­Jafn­vel þessi 5 % sem eiga allt í Rúss­land­i eru stoltir yf­ir­ því hvað þeir eru sval­ir að raka að ­sér miklu­m ­pen­ing­um. Og rest­in í þeirra aug­um eru bara eitt­hvað, ­sem má deyja. Þetta er sið­ferði­lega al­ger­lega röng ­staða.“

Þú býrð í Þýska­land­i en ­mynd­ir þín­ar fjalla flestar um Rúss­land og ­sög­una. Af hverju?

„Ég ­fædd­ist inn í rúss­nesk-úkra­ínska ­fjöl­skyld­u. Tungu­mál og hugs­un­ar­hátt­ur m­inn er rúss­neskur en í dag líð­ur­ mér­ eins og é­g ­sé ­fyr­ir­ ut­an þetta ­rým­i. Á milli­ landa því é­g bý í Berlín en er ekki þýskur held­ur til­heyr­i rúss­neskri ­menn­ing­u. Mér­ líð­ur­ eins og frá Ki­ev, ekki Úkra­ín­u ­sem ­rík­i heldur bara ­sem ­ná­unga frá­ Ki­ev. Ég lærð­i og ­bjó í Rúss­land­i en ­get ekki ver­ið þar því é­g er ó­sam­mála svo ­mörg­u þar . Í Úkra­ín­u ­get é­g held­ur ekki ver­ið eins og ekta úkra­ínu­mað­ur­ ­sem é­g ­skynja ögn ólíka mér­. É­g er ekki út­lend­ingur þar eða hér­, í raun og veru þarf é­g engan á­kveð­inn ­stað og líður bara vel með­ það. En ef ­þú ­spyrð, hvað­an ert­u þá svara é­g að é­g kom­i frá Ki­ev frá sjö­unda til n­í­unda ára­tug­ar­ins. Á þeim ­tí­unda bjó é­g í Moskvu. ­Gömlu vanda­mál­in og það ­sem ­trufl­að­i mig og tók á er allt úr rúss­neskri ­menn­ing­u ­sem er hlut­i af mér­. En landið sem é­g til­heyr­i er ekki ­leng­ur til. Mér­ lík­ar ekki hug­myndin um ­vega­bréf , í raun og veru til­heyra öll lönd okk­ur öll­u­m og mér­ er illa við landa­mæri. É­g ól­st ­upp­ í Sov­ét­ríkj­un­um og var ­með­ Sov­éskt ­vega­bréf ­sem einn dag­inn var klippt í sund­ur­ og ég lát­inn hafa Úkra­ínskt. Allt í lag­i ef þeir láta mig hafa Ki­ev-passa þá verð é­g glað­ur­. En é­g mun aldrei fara og biðja um þýskan passa. É­g ber á­byrgð ­gagn­vart mín­u ­upp­runa­land­i og þarf að þekkja það vel og velja hvað é­g ­sýni sem ­kvik­mynda­gerða­mað­ur­. É­g er ekki ­þjóð­verj­i og í ­mynd­um mín­um er é­g mjög ­virk­ur og ­með­vit­að­ur­ um ­fyrrum land­ið mitt.“  

Nýja ­mynd­in þín ­byggir á efn­i frá 1991. Hvað veldur því?

„Þessi ­mynd er ekki í bein­u ­sam­band­i við það ­sem er að ­ger­ast í dag, en auð­vit­að ­yf­ir­lýs­ing. Til­ ­dæm­is­ tón­list­in ­sem é­g nota minn­ir alla á ­at­burð­inn. Þessa daga ­sem ­Valda­ránstil­raun­in stóð léku op­in­ber­ar út­varps­stöðv­ar að­eins Svana­vatn­ið eft­ir Tjaikov­sky. Því nota é­g það auk út­varps­hljóða ­sem við ­söfn­uð­u­m að­al­lega af ­net­in­u. Það kom mér­ á ó­vart hversu erfitt það var að f­inna hljóð og marg­t var horf­ið frá þessum ­tíma. Hljóð­vinnsla ­mynd­ar­inn­ar tók ­þrjá ­mán­uði með­ Vla­dimir Gor­lovet­sky en ég hef ­feng­ið að njóta ­snilld­ar­ hans í meira en ­tíu ár. É­g vildi sem ­mest­a nær­veru við ­fólk­ið og það er á­stæð­an ­fyr­ir­ því að é­g hef ekki þul ­sem ­trufl­ar á­horf­end­ann við að njóta ­mynd­anna."

Hvern­ig fannstu ­myndefn­ið? 

Ég vissi um þess­ar ­kvik­mynd­ir og að efnið væri vand­að. ­Tekið á filmu af átta frá­bærum ­kvik­mynda­töku­mönn­um frá heim­ilda­mynda­stofn­un­inn­i í ­Len­ingrad. Efn­ið veitt­i mér­ inn­blást­ur og það að é­g ­gerði síð­ast­u ­mynd mína í Úkra­ín­u um Mai­dan ­mót­mæl­in í Ki­ev. Þess­ar ­mynd­ir vinna vel ­sam­an ­vegna þess að ­þú hef­ur fjar­lægð, 22 ár á milli­. Um­sjón­ar­maður arkífefn­is í St. ­Pét­urs­borg Sergei Gel­ver er ­snill­ing­ur ­sem hef­ur oft bent mér­ á ­at­hygl­is­vert efn­i. Þökk ­sé hon­um ­gerð­i é­g Bloka­da (Um­sátrið í ­Len­ingrad) og Predsta­v­leni­a/Revu­e. Þetta er ­þriðja ­mynd­in ­sem é­g tileinka þess­ari ­borg. ­Fyr­ir­ mér­ er að­eins ein ­borg í Rúss­land­i, Sankt­i ­Pét­urs­borg. ­Fyr­ir­ mér­ er Moskva ein­hverss­kon­ar þorp. ­Iðn­að­ar­þorp.“ 

Þú áttir samt heima í Moskvu?

„Í Moskvu bjó é­g á milli­ Hús­s ­kvik­mynd­anna og ­kvik­mynda­safns­ins og ferð­að­ist ­með­ neð­an­jarð­ar­lest­inn­i í ­Kvik­mynda­skól­ann. Ég vann seinna í 8 ár í St. ­Pét­urs­borg og ­bjó þar af og til og ­klippt­i ­mynd­ir. Mér­ lík­aði vel og ­fór allra ­ferða m­inna ­fót­gang­and­i. Það gat ­tekið yfir­ ­klukku­tíma en þetta er fal­leg ­borg sem mér­ ­þyk­ir vænt ­um. Í Moskvu tók é­g held­ur neð­an­jarð­ar­lest­ina. ­Fyr­ir­ mér­ er hún eins og ­klipp, hlut­ar af ó­lík­um ­svæð­u­m. St. ­Pét­urs­borg er heild, borg þar ­sem ein­hver velt­i ­fyr­ir­ ­sér­ ­skipu­lag­in­u og ­mögu­leik­un­um. Það er einnig á­stæð­an ­fyr­ir­ því að é­g ­gerð­i ­mynd­ina um 1991 í Len­ingrad. Þar var þetta berg­mál óm­ur af því ­sem við vit­u­m um ­sög­una um það ­sem ­ger­ist ut­an rammans. Á­horf­end­ur ­geta ein­beitt ­sér­ að ­fólk­in­u hreyf­ingum og and­lit­u­m. Þessum anda ­sem er ekki ­leng­ur til . Í Len­ingrad voru fjöl­mennust­u ­mót­mæl­in á þessum ­tíma Sov­ét­ríkj­anna. ­Með­ frið­ar­merkj­u­m og mín­út­u þögn ­fyr­ir­ ­fórnar­lömb­in ­sem ­féllu í Moskvu og víð­ar­. Um 500 ­þús­und ­manns söfn­uðst sam­an­ þarna á torg­in­u.“

Þú var­st ekki við­stadd­ur ­sýn­ing­u ­mynd­ar ­þinn­ar á ­Art­doc ­kvik­mynda­há­tíð­inni í Moskvu nýlega. Hver var ástæð­an?

„Það eru nokkrar á­stæð­ur­ og mér­ ­þyk­ir það ­leitt. En ­vegna á­stands­ins ­sem er nú milli­ Rúss­lands­ og Úkra­ín­u og að úkra­ínski ­kvik­mynda­leik­stjór­inn O­leg ­Sentsov svar ­dæmdur í 20 ára fang­els­is­vist . É­g hef ekki ­séð ­neina hreyf­ing­u í þeim ­mál­u­m. Það hjálp­að­i að­eins þeg­ar það komu ­mót­mæli frá ­Evr­ópsku ­kvik­mynda­aka­dem­í­unn­i, bréf frá Berlín . ­Nei ­póst­kort sem var ­sent eft­ir að rúss­arn­ir mis­þyrmd­u hon­um og þving­uð­u til að játa .­Evr­ópska ­Kvik­mynda­aka­dem­ían var mjög var­kár í til­mæl­u­m sín­um til Pútíns. En nú eru þeir ákveðn­ari og ­setj­a ­upp­ ­mynd af ­Sentsov á við­burð­u­m. Við skilj­u­m þó öll að það ­skipt­ir eng­u ­máli hvað við ­segj­u­m , ekk­ert ­ger­ist. Og vitum að við erum í þeirri ­stöð­u þar ­sem KGB eða Rúss­nesk ­stjórn­völd ­segja við alla: „ ­Þið eruð einsk­is­verð! ­Þið ­get­ir ekk­ert ­gert ­þið eruð ekki ­stjórn­mála­menn . St­ing­ið ekki nef­i ykk­ar í ­stjórn­mál­in.“

Þetta má ­les­a úr þögn­inn­i og skort­i á við­bröðgum frá Kreml. Ég ­seg­i þetta ekki ­vegna þess að við eig­um að hætta að ­skipta okk­ur af. ­Nei alls ekki því við ­gerum þetta einnig ­vegna þess að þetta hjálp­að­i O­leg og öðrum ­sem einnig var ­dæmd­ur. Það hjálp­að­i því nú er hann fræg­ur og þeir ­geta ekki bara lát­ið hann hverfa án þess að um­heim­ur­inn bregð­ist við. Í öðru lag­i ­skipta þessi ­mó­mæli ­máli ­fyr­ir­ okk­ur, til að f­inna að við erum enn ­mann­eskj­ur. Við erum ekki hrædd við að ­segja þetta. Þetta er á­stæð­an og ekki ­vegna þess að é­g er hrædd­ur ­sem é­g ­fer ekki til Rúss­lands­, held­ur ­vegna þess að O­leg ­Sentsov kolleg­i m­inn og vin­ur sit­ur þarna í fang­elsi ­vegna ­upp­spunna á­stæðn­a, eft­ir að hafa ver­ið hand­tek­inn á Krím. Eft­ir margra daga mis­þyrm­ing­ar var hann þving­að­ur­ til að ­skrif­a und­ir­ á­sak­an­ir ­sem eru al­ger­lega út­ í hött.

Ég ­get ekki í­mynd­að mér­ ­sjálfan mig að kynna ­mynd eft­ir mig í Moskvu. Skift­ir ekki ­máli þó þetta ­sé ­kvik­mynda­há­tíð and­ófs­manna eða ekki. Þá ­mund­i é­g kynna ­mynd­ina á svið­i, ­fólk að klappa os­fr. Þetta er eins og að Tom­a­s ­Mann hefð­i ­mætt til að kynna nýja ­bók í Berlín Hitler­s. Þetta er ­sama ­stað­an í dag og því yfir­lýs­ing að ­mæta ekki. Það ­gefur í skyn að það ­séu fram­far­ir þeg­ar ­þú kem­ur til lands og kynn­ir eitt­hvað. Rússar þurfa að ­ger­a eitt­hvað ­sjálf­ir. Því eins og O­leg ­Sentsov var ­dæmd­ur saklaus þá sit­ur ­fjöld­i ­fólks í rúss­neskum fang­elsum­ í dag. ­Vís­inda­menn og nú æ fleiri blogg­ar­ar ­sem ­skrifa eitt­hvað og eru hand­tekn­ir ­fyr­ir­ það ­sitja nú ­sem ­sam­visku­fang­ar. Einnig ­fjöld­i ­fólks ­sem ­fyr­ir­tæk­in eru ­stol­in frá á bí­ræfn­um ­þjóf­um. Þetta er ­mögu­leg­t ­vegna þess að al­menn­ing­ur í Rúss­landi þeg­ir og ger­ir þess­ar að­stæð­ur­ ­mögu­leg­ar.“

Á tím­um Sov­ét­ríkj­anna sýnd­u margir á vest­ur­lönd­um and­ófs­mönn­um ­sam­stöð­u en nú ­með­ ­vax­and­i ­fjölda sam­visku­fanga heyr­is­t m­inna úr þeirri átt. Hvað veld­ur?

„Ég held að ­fyrst og fremst ­sé þetta ­spurn­ing ­fyr­ir­ rúss­neskan al­menn­ing. En auð­vit­að erum við öll tengd ­sam­an og við verð­u­m að berjast ­gegn órétt­læt­i hvar ­sem það er. En þessi ­teg­und skiln­ings­ held é­g að mun­i ekki birtast ­fyrr en hjá kom­and­i kyn­slóð­u­m. É­g ætl­a ekki að fara að ­dæma Vest­ur­evr­ópu­bú­a. Þeir hafa eig­in ­vanda­mál ­sem þeir þurfa að takast á við. Það er ekki held­ur svo auð­velt að vita hvernig á að takast á við þetta villta land Rúss­land ­sem enn er á nítj­ánd­u öld eða ­jafn­vel mið­öld­um.“ 

Grun­að­i ­þig árið 1991 að þetta ­færi í þessa átt? 

„Þegar ég ­fór að hugsa af al­vöru þá sá ég hvað ­mynd­i ­ger­ast á miðj­u­m ­tí­unda ára­tugn­um. Árið 1994-95 ­skild­i é­g að hlut­irn­ir ­mynd­u ­þróast svona. Því að þá hófst stríð­ið í Tjetj­eníu og eng­inn sinnt­i því. All­ir vissu að þetta var ­stríð ­með­ ­þús­und­um ­fórn­ar­lamba­ en það vor­u ekki margir ­sem höfð­u ­sam­úð ­með­ ­fólk­in­u. ­Fólk hélt ­sig fjarri. Þetta var ­upp­haf­ið, við misst­um, ég ­seg­i við og á við í­bú­a ­fyrrum Sov­ét­ríkj­anna . Við misst­u­m tæki­færi til­ þess að breyta ein­hverju eftir 1991. ­Lest­in ­fór án okk­ar, og í raun hefð­i átt að hefja ­ferlið á því að tala um ­eign­ir."

Hvern­ig þá? 

„Tvær ­mik­il­væg­ar ­spurn­ing­ar: Rétt­ar­höld um Sov­ét­vald­ið. Það má ­kalla það Nürn­berg- eða Ki­ev-Rétt­ar­höld en það verða að ver­a rétt­ar­höld um Moskvu. Einnig Var­sjá os­fr. Það verð­ur­ að fara í ­gegn­um þetta ­ferli. Án þess ­ger­ist ekk­ert. Og ­seinn­i ­spurn­ing­in fjall­ar um ­eign­ir og það ­sem gerð­is­t árið 1917. Hvort það hafi bara verið allt í lag­i að ­myrða alla og taka ­eign­ir þeirra eða ekki. Ef ­rík­ið ­seg­ir ­nei þýð­ir það að eitt­hvað þarf að ­ger­a til að takast á við þetta ­vanda­mál. Fyr­ir­ ætt­ingja eða ­fyr­ir­ ­fólk­ið ­sem ­þjáð­ist ­vegna þessa. Ekki síst all­ar ­fjöl­skyld­ur ­sem liðu vegna ­vald­hafa Sov­ét­ríkj­anna. Þetta er ekki eitt augna­blik held­ur af­ar lang­ur ­tím­i og Rúss­land er risa­stórt land. Þetta hef­ur ­fyrst og fremst ­tákn­rænt ­gild­i en það er mjög ­mik­il­vægt. En það er ekki ­mögu­leg­t ­með­ þessa ­menn við ­stjórn­völ­in ­sem nú eru í Rúss­land­i því þeir vilja ekki að al­menn­ing­ur ­sé ­sjálf­stætt hugs­andi fólk. Þeir vilja ekki að ­fólki ­sé um­hug­að um ­eign­ir sín­ar. Þeir eru enn fast­ir í hugs­ana­hætt­i ­Bolsjevika eða Sta­líns þeg­ar ­þú var­st ekk­ert. ­Jafn­vel þótt þetta ­séu Ólig­ar­k­ar þá þurfa þeir að ver­a til­bún­ir til að ­segja. É­g er reiðu­bú­inn að ­gefa ­ríki­dæmi mitt til ­rík­is­ins. Eins og O­leg Der­ipa­ska lýst­i ­yf­ir­ í ­fyrra. Hann ­sagð­i ef ­rík­ið þarf á ­eign­um mín­um að halda þá mun é­g láta þær af hend­i. Þetta er hug­mynda­fræði­leg ­spurn­ing. Ef hún­ kemst ekki ­upp­ á ­yf­ir­borð­ið mun ekk­ert ­ger­ast."

En búa ekki margir Rúss­ar hér­ í Berlín ­sem hafa flú­ið á­stand­ið þar?

„Ekki bara hér heldur einnig í öðrum ­borg­um og í Eystra­salts­lönd­um og F­inn­land­i. Já ­reynd­ar mjög margir í Berlín en é­g er ekki hlut­i af ­nein­um hópi. Þeg­ar é­g er ekki að skrifa, taka ­upp­ eða ­klippa ­mynd­ir í Úkra­ín­u eða Eystra­salts­ríkj­un­um þá bý é­g hér­ svo að ­segja úti í horn­i. É­g er ­með­ stórt ­bók­safn og mig langar núna mest til að bara ­les­a í nokk­ur ár. Mig dreym­ir um ­tím­ann þeg­ar morg­un­dag­ur­inn var eins og haf af ó­vænt­u­m hlut­u­m og hægt var að ­ger­a það ­sem ­mað­ur­ vild­i.“ 

Það lít­ur ekki út­ ­fyr­ir­ að þessi draum­ur Loznitsa ræt­ist á næst­unn­i því hann vinn­ur að ­klipp­ing­u heim­ilda­mynd­ar. Auk strangrar ­dag­skrár ­kvik­mynda­há­tíða og ­fyr­ir­lestra mun hann leik­stýra stutt­mynd í vor og ­leik­inn­i ­mynd í ­full­ri ­lengd eft­ir eig­in hand­rit­i á kom­and­i ári.

Þetta er annað við­talið sem Kjarn­inn birtir við Sergei Loznitsa. Það fyrra birt­ist 23. nóv­em­ber 2014. Það má lesa hér.