Fyrir 60 árum, 30. janúar 1959, fórst danska grænlandsfarið Hans Hedtoft undan suðurodda Grænlands og með því 95 manns. Þetta var fyrsta ferð skipsins sem sagt var að gæti ekki sokkið. Um borð í skipinu voru tugþúsundir mikilvægra og sögulegra grænlenskra skjala. Eina sem nokkru sinni hefur fundist úr skipinu er bjarghringur sem rak á fjöru austan við Grindavík.
Árið 1958 lét Konunglega grænlenska verslunarfélagið (KGH) smíða skip til Grænlandssiglinga. Skipið var smíðað í Frederikshavn á Jótlandi og smíðin tók aðeins fjóra mánuði. Ákveðið var að nafnið bæri nafn Hans Hedtoft fyrrverandi forsætisráðherra Dana. Þetta var stærsta skip sem félagið hafði eignast, var 2900 brúttótonn, 83 metra langt og rúmlega 14 metra breitt. Það var hannað til siglinga í ís, meðal annars með sérstyrkt stefni og tvöfaldan botn. Skrokknum var skipt upp í sjö hólf og var gert ráð fyrir að þótt eitt hólfið fylltist af sjó myndi skipið eigi að síður fljóta. Skrokkurinn var rafsoðinn saman en ekki hnoðaður eins og þá tíðkaðist með skip sem ætluð voru til siglinga á norðurslóðum. Rafsuðuaðferðin gerði það að verkum að skrokkurinn var stífari en það var talinn ókostur ef skipið rækist á ísjaka.
Forsvarsmenn KGH voru mjög stoltir af nýja skipinu og sögðu í viðtölum að það ,,gæti hreinlega ekki sokkið“. Ýmsir úr hópi þáverandi og fyrrverandi skipstjórnarmanna KGH höfðu eindregið lagst gegn vetrarsiglingum á hafsvæðinu við Grænland, einkum við syðsta odda landsins Uummannarsuaq (Hvarf, á dönsku Kap Farvel). Snemma árs 1957 lenti grænlandsfarið Umanak, í tvígang, í miklum erfiðleikum í ofsaveðri á þessum slóðum, við Hvarf. Stjórnmálamenn og forsvarsmenn KGH gáfu hinsvegar lítið fyrir þessa gagnrýni, hún var þögguð niður.
Kvatt með viðhöfn
Hans Hedtoft lagði upp frá Kaupmannahöfn 7. janúar 1959. Fjöldi fólks var samankominn á bryggjunni á Kristjánshöfn (gegnt Nýhöfninni) til að kveðja ættingja og vini sem voru á leið til Grænlands. Auk 60 farþega og 40 manna áhafnar var skipið hlaðið ýmis konar varningi. Skipið lenti í leiðindaveðri á leiðinni til Grænlands, siglingin frá Kaupmannahöfn tók rétta viku, mun skemmri tíma en það tók Umanak, sem áður var á minnst, að sigla þessa leið. Fyrsti viðkomustaður á Grænlandi var Qaqortog (Julianehaab), þar var tekið á móti skipinu með viðhöfn. Síðan var siglt áfram upp með vesturströndinni, komið við á nokkrum stöðum og síðan til baka til Qaqortog.
95 farþegar, 960 tonn af varningi, þar á meðal 16 tonn af skjölum
29. janúar 1959 lagði Hans Hedtoft úr höfn í Qaqortog. Auk 40 manna áhafnar voru 55 farþegar og tæplega 1000 tonna fragt. Stærstur hlutinn frosinn fiskur, saltaðar fiskafurðir og lýsi. Auk þess 174 póstpokar, með pökkum og bréfum og síðast ekki síst 16 tonn af alls kyns skjölum úr grænlenska þjóðskjalasafninu. Þessi skjöl höfðu verið varðveitt í Qaqortog, en búið var að ákveða að flytja þau til ríkisskjalasafnsins í Kaupmannahöfn, þar sem skilyrði til varðveislu voru önnur og betri. Danskir og grænlenskir embættismenn höfðu lagst gegn því að skjölin yrðu öll flutt til Danmerkur, í einni ferð, og þar að auki að vetrarlagi. Meðal farþeganna var grænlenski þingmaðurinn Augo Lynge en tveimur árum fyrr hafði hann, í ræðu í danska þinginu, Folketinget, lagst gegn vetrarsiglingum til Grænlands, taldi þær alltof áhættusamar.
Þegar Hans Hedtoft lagði af stað frá Qaqortog var veðurútlitið þokkalegt og í byrjun gekk allt vel.
Neyðarkall
30. janúar, daginn eftir að heimferðin hófst, var Hans Boisen á vakt á
loftskeytastöðinni í Qaqortog. Skyndilega heyrði hann ógreinilega eitthvað sem
honum fannst vera neyðarkall en var þó ekki viss. ,,Þetta var neyðarkall“ sagði
Boisen við tæknimanninn Thomsen. ,,Nei, var þetta ekki bara einhver að prófa morskerfið“
svaraði Thomsen. Boisen hækkaði í tækjunum og fylgdist vel með. Tveimur mínútum
síðar heyrðist greinilegt kall í talstöðinni, á neyðarbylgjunni 2182 ,,mayday,
mayday“. Klukkan var 13.50. Boisen svaraði og loftskeytamaðurinn á Hans Hedtoft
tilkynnti að sjór væri kominn i vélarrúm skipsins og veðrið væri mjög slæmt.
Hann gaf jafnframt upp staðarákvörðun. Boisen loftskeytamaður í Qaqortog sendi
þegar í stað út, bæði gegnum talstöð og morskerfi, skilaboð til allra skipa sem
hugsanlega væru á þessu svæði. Nokkur skip svöruðu strax og þýskur togari,
Johannes Kruss reyndist vera næst þeim stað sem loftskeytamaðurinn á Hans
Hedtoft hafði gefið upp og skipstjórinn á togaranum taldi að það tæki þrjá til
fjóra tíma á komast á staðinn. Mikið íshröngl, og jakar, voru á þessu svæði og
tafði það mjög ferð togarans.
Hvar var Hans Hedtoft?
Nú kom upp nýtt vandamál. Staðarákvörðunin sem loftskeytamaðurinn á Hans Hedtoft gaf upp passaði ekki við þá staðsetningu sem loftskeytamenn í Qaqortog höfðu stungið út (plottað) á sjókorti. Þýski skipstjórinn hafði líka stungið út staðsetninguna og auk þess notað miðunarstöð togarans, sem var mjög fullkomin á þeirra tíma mælikvarða Skipstjórinn ákvað að fylgja staðsetningunni sem hann og loftskeytamennirnir í Qaqortog höfðu reiknað út. Þegar þýski togarinn kom á staðinn sem miðaður hafði verið út bað skipstjórinn áhöfnina á Hans Hedtoft að skjóta upp rakettum. Eftir nokkra stund spurði loftskeytamaðurinn á Hans Hedtoft hvort áhöfnin á togaranum hefði séð þær. Svo var ekki, enda veðrið mjög slæmt. Skipstjóri togarans sagði síðar að Hans Hedtoft hefði getað verið í 30 - 40 metra fjarlægð án þess að togaramenn sæu raketturnar.
Vi synker langsomt
Klukkan 17.41 sendi loftskeytamaðurinn á Hans Hedtoft út ofangreind skilaboð á morsinu. 25 mínútum síðar heyrði loftskeytamaðurinn á togaranum ógreinilegt morsmerki og spurði ,,Hans Hedtoft ertu þarna“. Ekkert svar barst. Hans Boisen loftskeytamaður í Qaqortog og félagi hans heyrðu líka þessa ógreinilegu sendingu og voru sammála um að þetta hefðu verið þrjú orð ,,við sökkvum nú“ Þetta var það síðasta sem heyrðist frá Hans Hedtoft. Skipstjóri þýska togarans sagði síðar að hann teldi öruggt að togarinn hefði verið mjög skammt þar frá sem Hans Hedtoft hvarf í hafið en þeir hefðu eigi að síður orðið einskis varir.
Mikil en árangurslaus leit
Næstu daga fór fram mikil leit á stóru svæði á stóru svæði suður af Hvarfi, bæði á sjó og úr lofti. Veður var slæmt til leitar og ekkert fannst en áhöfn einnar leitarvélar sá eitthvað, sem virtist vera nokkrar spýtur, en það var allt og sumt.
Vakti mikla athygli
Þetta slys vakti mikla athygli víða um heim. Margir fjölmiðlar líktu slysinu við það þegar farþegaskipið Titanic fórst árið 1912. Um Titanic var sagt, eins og um Hans Hedtoft, að skipið ætti ekki að geta sokkið. Titanic var margfalt stærra skip en Hans Hedtoft, og af þeim 2224 sem voru þar um borð björguðust 710, en um Hans Hedtoft slysið var enginn til frásagnar.
Þáttur ráðherrans
Framar í þessum pistli var þess getið að skipstjórnarmenn hjá KGH hefðu lagst gegn vetrarsiglingum til Grænlands. Eftir slysið kom í ljós að þeir höfðu verið neyddir til að skrifa undir yfirlýsingu um að ekkert væri athugavert við slíkar siglingar. Johannes Kjærbøl sem var á þeim tíma ráðherra Grænlandsmála fullyrti að hann hefði ekkert vitað um efasemdir varðandi vetrarsiglingar, sér hefði einungis verið kunnugt um yfirlýsinguna um að ekkert væri athugavert við að sigla til Grænlands að vetrarlagi. Þeir sem skrifuðu undir yfirlýsinguna sögðu að Johannes Kjærbøl ráðherra hefði vitað allt um efasemdir þeirra (sem voru til skriflegar) en hann og forsvarsmenn KGH hefðu lagt ofuráherslu þessar vetrarsiglingar.
Þingmenn danska Íhaldsflokksins, Venstre og Sósíalíska þjóðarflokksins kröfðust þess að ráðherrann yrði dreginn fyrir rétt. Ríkisstjórn sósíaldemókrata kom í veg fyrir það en samþykkti yfirlýsingu þar sem ráðherrann (sem þá var orðinn fyrrverandi) var gagnrýndur.
Tilgátur
Ekkert hefur enn komið fram sem skýrir hvað olli því að Hans Hedtoft sökk. Loftskeytamaðurinn um borð hafði sagt að sjór væri kominn í vélarrúm skipsins og minnst á ísjaka. Nokkrar tilgátur hafa komið fram en eins og áður var á minnst var skrokkur skipsins soðinn saman en ekki hnoðaður. Ein tilgátan er sú að skipið hafi siglt á ísjaka, við höggið hafi suða í byrðingi skipsins, við vélarrúmið, gefið sig með þeim afleiðingum að gat hafi komið á skrokkinn, sem var ekki tvöfaldur eins og algengt varð síðar. Og höggið hafi ennfremur orðið til þess að suður í skilrúmum sem áttu að tryggja að að skipið flyti þótt eitt hólfanna sjö, sem áður var getið, hafi gefið sig. Önnur tilgáta er að ísjaki hafi rekist á skipið aftantil og gert gat á byrðinginn. Síðan hafi skilrúmin milli hólfanna ekki reynst nægilega sterk og sjórinn smám saman komist um allt skip. En þótt tilgáturnar skorti ekki veit enginn hvað olli slysinu.
Liggur á miklu dýpi
Nokkrum sinnum hafa verið gerðar tilraunir til að finna flak Hans Hedtoft. Þær tilraunir hafa engan árangur borið, en á svæðinu þar sem skipið fórst er dýpið um það bil tveir kílómetrar. Fyrir nokkrum árum var stofnaður í Danmörku félagsskapur í þeim tilgangi að finna flak Hans Hedtoft en ekki tókst að safna nægilegum fjármunum og ekkert varð úr leitinni.
Björgunarhringurinn
7.
október 1959, átta mánuðum eftir að Hans Hedtoft fórst fann Magnús Hafliðason
bóndi á Hrauni við Grindavík björgunarhring í fjörunni neðan við bæinn.
Hringurinn var heillegur og á hann letrað Hans Hedtoft København.
Magnús bóndi fór með hringinn til Slysavarnafélags Íslands í Reykjavík sem kom
honum áfram til Danmerkur. Fréttir af þessum fundi vöktu mikla athygli og
myndir af Magnúsi bónda og björgunarhringnum voru á forsíðum allra danskra
dagblaða og frá fundinum greint í fjölmiðlum víða um lönd.
Björgunarhringurinn er varðveittur í kirkjunni í Qaqortog en í tengslum við að þess er nú minnst að 60 ár eru liðin frá slysinu við Grænland var hringurinn lánaður til Kaupmannahafnar og er þessa dagana í Holmens kirke, gegnt Kristjánsborg. 30. janúar síðastliðinn voru víða í Danmörku haldnar minningarathafnir þar sem þeirra sem fórust með Hans Hedtoft var minnst.
Þess má geta að á Norðurbryggju í Kaupmannahöfn (þar sem íslenska sendiráðið er til húsa) má sjá skjöld með nöfnum þeirra sem fórust með Hans Hedtoft
Í lokin má geta þess að 21. febrúar 1967 fórst þýski togarinn Johannes Kruss (sem fyrst skipa kom á slysstaðinn 1959) á sömu slóðum og Hans Hedtoft átta árum fyrr. 22 voru í áhöfn togarans og fórust þeir allir.
