Við Íslend­ingar erum fámenn þjóð og má kalla krafta­verk að okkur tak­ist að halda úti öllu því menn­ing­ar­starfi sem sjá má blómstra - mér liggur við að segja útum allt. Sem er þó ekki alveg satt, því það verður líka að segj­ast eins og er að lands­byggðin er fremur afskipt þegar kemur að deil­ingu menn­ing­ar­gæða. Þess vegna er það þeim mun stór­kost­legra þegar birt­ist vandað fræði­rit sem tekið er saman í skjóli Vatna­jök­uls og hver hefði trúað því? Það heitir „Madda­ma, kerl­ing, fröken, frú. Konur í íslenskum nútíma­bók­menntum" og hefur að geyma hvorki meira né minna en 31 grein um þær bók­menntir nútím­ans sem segja frá konum og kjörum þeirra, auk vand­aðs for­mála eftir Silju Aðal­steins­dótt­ur.

Það er Soffía Auður Birg­is­dóttir sem á heið­ur­inn af þessu afreki. Hún hefur um ára­bil verið verk­efna­stjóri við háskóla­setrið á Höfn í Horna­firði og útgáfa „Maddöm­unnar ..." er hluti af hennar rann­sókn­ar- og fræði­störfum þar. Þá er bókin gefin út í til­efni sex­tugs­af­mælis Soffíu Auðar og fer vel á því að taka saman gull­mol­ana á slíkum tíma­mótum og bjóða til les­veislu.

Les­andi bókar er yfir­leitt einn um sinn lest­ur. Lest­ur­inn kallar enda á ákveðna athygli og fer oft­ast best á því að les­and­inn sitji einn að sínu. Að öðrum kosti verður ein­beit­ingin kannski fyrir trufl­un. En les­and­inn getur yfir­leitt ekki deilt upp­lifun sinni með neinum og það getur líka verið mið­ur; stundum vill maður hafa ein­hvern sér við hlið til að spjalla og spek­úlera um það sem vekur hug­hrif og hug­renn­ing­ar. Þá er auð­vitað hægt að stofna les­hring með öðrum og deila sög­unni með því að hver lesi upp­hátt fyrir annan eða skipt­ast á skoð­unum um skáld­verk­in.

„Maddaman ..." er einmitt slíkur les­hringur ef svo má að orði kom­ast. Les­anda er boð­ið, ekki bara í sam­tal um skáld­verk af fjöl­breyttu tagi, heldur til sann­kall­aðrar veislu í nafni góðra bók­mennta og frjórrar umræðu.

Og hvað er svo á borðum í veislu Soffíu Auð­ar? Hér kennir margra grasa eins og nærri má geta, enda hefur Soffía Auður ekki aðeins verið virk í fræða­sam­fé­lagi bók­mennta, hún er einnig ötull gagn­rýn­andi og hefur í þeirri iðju komið býsna víða við. Val höf­unda kemur tæp­lega á óvart: hér eru í fyr­ir­rúmi þeir sem sagt hafa frá konum og kjörum þeirra. Mér telst til að höf­und­arnir séu 24 og í þeim hópi má finna - svo fáeinir séu nefndir - Hall­dór Lax­ness, Svövu Jak­obs­dótt­ur, Hall­grím Helga­son, Álf­rúnu Gunn­laugs­dótt­ur, Krist­ínu Ómars­dótt­ur, Þór­unni Jörlu Valdi­mars­dótt­ur, Elísa­bet Kristín Jök­uls­dótt­ir, Stein­unni Sig­urð­ar­dótt­ur, Steinar Bragi, Auður Jóns­dóttir ... já, þetta er glæsi­legur hópur sem ber uppi nútíma­bók­menntir okkar og þótt auð­vitað megi ávallt hafa skoðun á því að ein­hvern vanti, verður ekki annað sagt um úrval Soffíu Auðar að það gefi giska góða mynd af íslenskum nútímabókmennt­um, þ.e. þeim sem segja frá kon­um.

Í vönd­uðum for­mála að bók­inni rekur Silja Aðal­steins­dóttir feril Soffíu Auðar sem bók­mennta­fræð­ings og full­yrðir að Soffía Auður sé „ein­stak­lega vand­að­ur, hug­mynda­ríkur og glöggur gagn­rýn­andi" og vísar til sjálfrar bók­ar­innar því til sönn­unar ásamt því að benda á dæmi til stuðn­ings.

Silja bendir á að ein­kenn­andi sé fyrir umfjöllun Soffíu Auðar þegar um ræðir skáld­konur sem maður kann­ast við varpar hún einatt nýju og jafn­vel óvæntu ljósi á hug­myndir manns um skáldið og verk þess líkt og sjá má þegar í fyrstu grein bók­ar­inn­ar, sem fjallar um Sölku Völku eftir Hall­dór Lax­ness. Algeng­ast hefur þótt í bók­mennta­fræð­unum að túlka þá sögu sem sam­fé­lags­lega og/eða pólítíska og Soffía Auður afneitar vissu­lega ekki því að þannig megi skilja sög­una um hana Sölku, en færir hins vegar sterk rök fyrir því að sögu Lax­ness megi einnig og jafn­vel fremur túlka sem þroska­sögu Sölku og að það sé sam­band hennar við nán­ast ómálga móð­ur­ina, Sig­ur­línu, og skiln­aður dóttur og móður sem mótar veg Sölku til full­orð­ins­ára. Þetta er athygl­is­verð túlkun og gerir óum­deil­an­lega Sölku að að höf­uð­per­sónu sög­unn­ar.

Fyrri fræði­menn, eins og t.d. Peter Hall­berg, einn fremsti okkar um Lax­ness og verk hans, og Árni Sig­ur­jóns­son, sem skrif­aði dokt­ors­rit­gerð sína um Lax­ness, hafa báðir lyft Arn­aldi fram sem aðal­per­sónu skáld­sög­unnar og þá er líka ljóst að aðal­lega er litið til hins póli­tíska sögu­sviðs; í sögu­lok heldur Arn­aldur áfram meðan Salka verður um kyrrt í þorp­inu. En Soffía Auður bendir á að í raun sendir Salka Arn­ald í burtu, hún hættir ekki á að verða upp á hann komin eins og hún sá móður sína verða háða ofstopa­mann­inum og fylli­bytt­unni Stein­þóri. Salka brýst undan því valda­leysi og sekt­ar­kennd sem er arfur hinnar mál­lausu móður og finnur sinn veg til sjálf­stæð­is; í þessu ljósi er Salka Valka saga Sölku.

Þegar kemur svo að þeim fjölda höf­unda sem Soffía Auður tekur fyrir og maður þekkir aðeins af afspurn er það nán­ast regla og ekki und­an­tekn­ing að fræði­leg gagn­rýni Soffíu Auðar vekur áhuga manns á höf­und­inum og verkum hans. Þannig er því til dæmis farið með Ágústínu Jóns­dótt­ur, sem er ljóð­skáld sem hefur lent utan rad­ars hjá und­ir­rit­uð­um. Um hana og þrjár fyrstu ljóða­bækur henn­ar, Að baki mán­ans (1994), Snjó­birtu (1995) og Sónötu (1995) fjallar Soffía Auður og dregur saman höf­und­ar­ein­kenni Ágústínu þannig að áhugi manns og löngun að lesa hlýtur að vakna:

„Stærstur hluti ljóð­anna er byggður á einka­legri reynslu af til­finn­ing­um  sem fæstir kjósa að deila með fjöld­an­um. List­ræn úrvinnsla slíkrar reynslu er vanda­söm; um leið og hún krefst mik­ils hug­rekkis og ein­lægni af höf­undi verður hún að geta vísað út fyrir sig og öðl­ast almenna skírskotun þannig að les­endur geti sam­samað sig yrk­is­efn­inu. Það er útfrá þessu atriði sem gleggst kemur í ljós hversu gott skáld Ágústína Jóns­dóttir er. Í öllum bók­unum sýnir hún frá­bær tök á ljóð­máli, frum­leika og sjálf­stæði í mynd­máls­sköp­un, um leið og skáld­skapur hennar hefur ótví­rætt almenna skírskot­un."

Bók­menntarýni af þessu tagi stað­festir orð Silju Aðal­steins­dóttur í for­mál­anum þar sem hún talar um vand­aða og hug­mynda­ríka gagn­rýni og það er alveg ljóst að Ágústína Jóns­dóttir mun fá a.m.k. einn nýjan les­anda á næst­unni.

Að lokum má taka sem dæmi grein Soff­íar Auðar um Vil­borgu Dav­íðs­dóttur og þrí­leik hennar um Auði djúpúðgu, Auður (útg. 2009), Víg­roði (útg. 2012) og Blóðug jörð (2017), en sú bók er til­efni þeirrar greinar sem fjallar um Vil­borgu. Soffía Auður setur skáld­skap Vil­borgar í einkar fróð­legt sögu­legt sam­hengi og einnig í sam­hengi við sam­tím­ann, enda hafa vin­sældir hinnar sögu­legu skáld­sögu farið vax­andi; þá er ekki síður fróð­legt að drepið er laus­lega á hið femíska sam­hengi sögu­legra nútíma­bók­mennta og loks er farið orðum um stíl og efn­is­tök og laus­legur sam­an­burður gerður á tveimur skáldsystrum, þeim Vil­borgu og Þór­unni Jörlu Valdi­mars­dóttur - ekki til að setja aðra ofar á stall en hina, heldur til að fræða les­and­ann og sýna að margs konar brögðum má beita þegar unnið er með þjóð­menn­ing­una og sagna­arf­inn.

Allt vekur þetta ómældan áhuga les­and­ans á að lesa þær bækur sem um er fjall­að. Um leið og Soffía Auður leiðir les­anda sinn inn í heim þeirra sagna og þeirra höf­unda sem hún tekur fyrir vekur hún áhuga, bæði á því hvernig hún tekur á mál­um, sinni aðferða­fræði og nið­ur­stöð­um, en mun fremur vekur hún áhuga á þeim höf­undum og verkum þeirra sem hún fer um nær­færnum og ákveðnum fræða­hönd­um. Soffíu Auði tekst það sem er og á að vera aðal­hlut­verk bók­mennta­fræð­ings­ins: að leiða les­and­ann líkt og góður leið­sögu­maður inn í undra­heim bók­mennt­anna og sleppir svo hendi og seg­ir: Njóttu!