Þroskaðar Vetr­ar­gul­ræt­ur 

Ragna Sig­urð­ar­dóttir

Útgef­andi: Mál og menn­ing 2019

254 bls.

Djúpar rætur

Skáldsagan hefur löngum borið höfuð og herðar yfir önnur bók­mennta­form á Íslandi. Hér eru gefnar út fleiri skáld­sögur en til að mynda smá­sagna­söfn og þær selj­ast bet­ur. Þegar rit­höf­undar senda frá sér smá­sögur eru þeir gjarnan inntir eftir því hvenær þeir ætli svo að gefa út skáld­sögu. Meðal þeirra sem hafa bent á þennan mis­mun er rit­höf­und­ur­inn Þór­ar­inn Eld­járn en hann hefur sjálfur sent frá sér sjö afar vel heppnuð smá­sagna­söfn.

Ef til vill má þó segja að íslenska smá­sagan sé að sækja í sig veðr­ið.  Á síð­ustu árum hafa komið út smá­sagna­söfn sem hlotið hafa verð­skuld­aða athygli, til að mynda Ástin Texas eftir Guð­rúnu Evu Mínervu­dótt­ur, Kláði eftir Fríðu Ísberg og Keis­ara­mör­gæsir eftir Þór­dísi Helga­dótt­ur, öll frá árinu 2018. Hér á eftir verður fjallað um smá­sagna­safnið Vetr­ar­gul­rætur (2019) eftir Rögnu Sig­urð­ar­dótt­ur. Bókin var meðal ann­ars til umfjöll­unar í bók­mennta­þætt­inum Kilj­unni í nóv­em­ber 2019 og gagn­rýnendur voru á einu máli um að hún væri á meðal stærstu tíð­inda í flóð­inu þrátt fyrir að „láta ekki mikið yfir sér“ en smá­sög­urnar komu aðeins út í kilju en ekki harð­spjalda­kápu eins og algeng­ara er með íslensk skáld­verk.   

Það er heldur ósann­gjarnt að bera skáld­sög­una og smá­sög­una saman á þennan hátt.  Smá­sagan ein­beitir sér gjarnan að einu sögu­sviði og umfjöll­un­ar­efni. Formið býður því upp á að hægt sé að kafa dýpra en í skáld­sögu þar sem meira þarf að ger­ast til að hún standi undir nafni. Þetta gerir Ragna Sig­urð­ar­dóttir einmitt ein­stak­lega vel í Vetr­ar­gul­rót­um, hún kafar undir yfir­borðið og veitir les­endum góða inn­sýn í líf ólíkra ein­stak­linga sem leit­ast við að finna ham­ingj­una, hver á sinn hátt, þrátt fyrir mót­læti, und­ir­skipun og kúg­un. Rétt eins og vetr­ar­gul­ræt­urnar sem fá að vaxa fram á vetur fær les­and­inn á til­finn­ing­una að sög­urnar í bók­inni hafi fengið að þroskast og dafna lengi áður en þær komu upp á yfir­borð­ið, full­mót­aðar og bragð­mikl­ar. 

Vetrargulrætur er ell­efta bók Rögnu, sem hefur áður sent frá sér skáld­sög­ur, smá­sögur og þýð­ingar en fyrsta skáld­saga henn­ar, Borg, var til­nefnd til íslensku bók­mennta­verð­laun­anna árið 1993. Bókin inni­heldur fimm smá­sögur í lengri kant­inum en hver um sig telur um það bil fimm­tíu síð­ur. Sög­urnar ger­ast á mis­mun­andi tímum við ólíkar kring­um­stæður en allar eiga  þær sam­eig­in­legt að fjalla um sam­bönd milli fólks, hvernig við leit­umst sífellt eftir við­ur­kenn­ingu ann­arra og hvernig við grípum stundum til örþrifa­ráða til að bjarga þeim sem við elsk­um. Hið mynd­ræna spilar stórt hlut­verk í bók­inni en fyrstu fjórar sög­urnar fjalla um fólk sem er bein­tengt mynd­list­ar­heim­in­um. Sögu­svið þeirrar fyrstu er blá­kaldur nútím­inn en þar segir frá mynd­list­ar­konu sem hefur fengið auka­vinnu á frí­stunda­heim­ili. Næsta saga ger­ist í Hollandi árið 1991 og fjallar um ungt par, nýút­skrif­aða mynd­list­ar­menn þar í landi. Sögusvið þriðju sög­unnar er Reykja­vík árið 1953 og sú fjórða ger­ist rétt fyrir her­náms­árin á Íslandi. Við förum sífellt lengra til baka í tíma – í fimmtu og síð­ustu sög­unni ferð­umst við aftur til árs­ins 1779 og fylgjum eftir ung­lings­pilti í Eyja­firð­i. 

Að rækta sam­bönd

Í sög­unni „Ég skal bjarga þér“ er sögu­hetjan Hildur að hefja sinn fyrsta vinnu­dag á frí­stunda­heim­ili þegar hún lendir í óvæntri og óþægi­legri atburða­r­ás; barn í hennar umsjá stingur af og týn­ist. Í fram­hald­inu fylgj­umst við með Hildi strögla við að ná tengslum við þetta barn í vinn­unni og sanna fyrir sjálfri sér og öðrum að hún eigi heima þarna, að hún sé barna­gælan sem hún telur sig vera: „Þrátt fyrir brussu­gang­inn í mér hæn­ast börn og dýr að mér og hafa gert alla tíð. Ég er stolt­ari af þessum eig­in­leika mínum en af nokkru öðru. Meira að segja mál­verkin mín, sem ég lifi fyr­ir, falla í skugg­ann“ (50–51). Þess á milli sinnir hún heim­ili og börnum og reynir auk þess að við­halda neista í sam­band­inu við barns­föður sinn sem dvelur lang­tímum erlendis vegna vinnu – og ofan á allt annað upp­lifir hún stöðnun í list­sköp­un­inn­i.  

Sögu­mað­ur­inn í tit­il­sög­unni „Vetr­ar­gul­rót­u­m“, hinn ungi Joris, hefur tals­verðar áhyggjur af kærust­unni sinni Veru, sem er fjar­læg­ari og dauf­ari en áður og hætt að sinna mynd­list­inni. „Fyrstu árin eftir að námi lýkur er tím­inn til að duga eða drepast,“ segir hann (64). Í við­leitni til þess að gleðja Veru og ef til vill ekki síður hleypa nýju lífi í sam­band þeirra, tekur hann til sinna ráða, en hugsar málið ekki til enda. Þetta er eft­ir­minni­leg saga um sam­bönd og afbrýði­semi, svik og tryggð. Er rétt­læt­an­legt að blekkja þann sem maður elskar ef það veitir við­kom­andi gleði um stund? Ástandið batnar síst þegar Joris áttar sig á þeim mögu­leika að kærust­unni hans gæti hugs­an­lega farið að ganga betur en honum sjálfum og fyllist log­andi afbrýði­semi. Sagan fjallar líka um þá skrítnu stöðu að eiga maka sem lifir og hrær­ist í sama harða heimi og maður sjálf­ur. Hvernig gengur það upp að vera í ást­ar­sam­bandi með mann­eskju sem er líka keppi­nautur manns?

Í sög­unni „Und­ir­bún­ing­ur“ förum við næstum sjö­tíu ár aftur í tím­ann. Ungu hjónin Ásta og Finnur kynnt­ust í mynd­list­ar­námi París en eru nú búin að koma sér fyrir í Reykja­vík með börnin sín tvö. Ásta syrgir tím­ann í París þegar hún og Finnur voru jafn­ingjar og hún fékk að taka þátt í mynd­list­ar­líf­inu, þegar hún var ekki bundin yfir heim­ili og börn­um. Núna upp­lifir hún aftur á móti útskúfun og virð­ing­ar­leysi frá eig­in­manni sín­um. Þegar hún kemst svo að því að hann hefur svikið hana á ófyr­ir­gef­an­legan (en jafn­framt mjög tákn­ræn­an) hátt und­ir­býr hún hefnd sína hljóð­lega og snurðu­laust, rétt eins og hún sinnir skyldum sínum á heim­il­inu. Þetta er sterk saga af konu sem berst við að láta taka sig alvar­lega í karla­heimi, á tímum þar sem ekki var ætl­ast til þess að konur helg­uðu sig list­sköp­un. 

Sagan „Fræ í mold“ segir frá tveimur mynd­list­ar­kon­um, hinni íslensku Höllu og hinnu þýsku Jóhönnu. Sögu­sviðið er sér­lega áhuga­vert en það flakkar milli Reykja­vík­ur, Kaup­manna­hafnar og Berlínar á tímum síð­ari heims­styrj­ald­ar­inn­ar. Kon­urnar kynn­ast í námi í Kaup­manna­höfn og sú síð­ar­nefnda dregur Höllu fram úr rúm­inu þegar hún er illa haldin af skamm­deg­is­þung­lyndi og melankól­íu. Nokkrum árum seinna fær Halla svo tæki­færi til að end­ur­gjalda vin­konu sinni greið­ann með því að skjóta yfir hana skjóls­húsi þegar hún neyð­ist til að flýja land vegna gyð­inga­of­sókna nas­ista. Þannig verður úr eft­ir­minni­leg saga af djúp­stæðri vin­áttu tveggja kvenna sem ganga saman í gegnum alvar­leg veik­indi og stríðsógn. Halla ber mikla virð­ingu fyrir vin­konu sinni sem er snill­ingur í mat­jurta­rækt, eldar góðan mat, saumar föt á börnin og er nýtin og nost­ur­söm. „Um hver jól sendi hún mér blóma­fræ. Hún sagði mér hvenær ég átti að sá og hvernig ég ætti að hugsa um plönt­urn­ar. Öll inni­blómin mín eru komin upp af fræjum frá Jóhönnu. Hvert og eitt ein­asta. Þvert yfir hafið hefur hún ræktað heilan garð“ (160).  Sagan tekur þó einnig fín­lega á skugga­hliðum sam­bands kvenn­anna. Undir niðri krauma áhyggjur Höllu af því að eitt­hvað sé á milli eig­in­manns hennar og Jóhönnu. Þeim spurn­ingum er þó aldrei alveg svarað og les­and­inn þarf að gera upp við sig sjálfur hvort eitt­hvað hafi verið til í grun­semdum Höllu. Sagan skilur þó einnig eftir stærri og flókn­ari spurn­ingu – um afdrif þýsku gyð­inga­kon­unnar Jóhönnu. Jurt­irnar sem vin­kon­urnar rækta í sam­ein­ingu verður mynd­lík­ing fyrir vin­áttu sem nær þvert yfir höf og hefur skotið djúpum rótum þrátt fyrir að flest annað sé fall­valt í þeirra heim­i.  

Sögupersónan í síð­ustu sög­unni, „Ávexti haf­gol­unn­ar“, er blá­fá­tækur ung­lings­pilt­ur, hrepps­ó­magi sem á sér þann draum heitastan að smakka peru úr ald­in­garði kaup­manns­ins á eyr­inn­i.  Pilt­ur­inn er blindur en mjög næmur fyrir umhverfi sínu, enda hefur hann þurft að skynja það á sinn eigin hátt. Les­and­inn verður þess líka fljótt áskynja að hann er feim­inn og utan­garðs: „Ég veit ekki hvenær aðrir brosa eða gráta í hljóði en ég heyri hvað þau segja og þegar þau hlæja, þótt þau virð­ist stundum gleyma því“ (224). Besti vinur drengs­ins er ung­ling­ur­inn Jónas sem er heima­gangur á bæn­um. Hann kemur fram við dreng­inn eins og jafn­ingja og þeir fífl­ast og hlæja saman eða allt þar til Jónas finnur ást­ina. Dreng­ur­inn finnur ein­mana­leik­ann hell­ast yfir sig og ald­in­garð­ur­inn sem honum er svo hug­leik­inn verður tákn­rænn fyrir alla þá ham­ingju og auð­æfi sem hann veit að eru honum utan seil­ing­ar. Þrátt fyrir það finnur hann sína leið til að eign­ast hlut­deild í ham­ingj­unni – hann rænir peru úr garð­inum sem hann deilir með sínum besta vini. Rétt eins og í sög­unni um vin­kon­urnar tvær og mat­jurta­garð­inn þeirra verður ávöxt­ur­inn hér líka tákn fyrir vin­áttu; fræ sem er sáð til fram­tíð­ar.

Fjólu­blá hryggð, him­in­blá ham­ingja

Kápu­mynd Vetr­ar­gul­róta er eftir Rögnu sjálfa en hún lagði stund á mynd­list­ar­nám á Íslandi og síðar í Hollandi. Sá bak­grunnur höf­und­ar­ins leynir sér ekki við lest­ur­inn og næmni Rögnu fyrir smá­at­rið­um, lit­brigðum og stemn­ingu skín í gegn. Þessar mynd­rænu lýs­ingar þjóna þó alltaf til­gangi, eru ekki aðeins til skrauts heldur mik­il­vægur hluti af sögu­heim­in­um. 

Hildur í sög­unni „Ég skal bjarga þér“ tengir fólk við liti og getur gefið ítar­legar lýs­ingar á klæða­burði þess: „Mig lang­aði ákaft að lýsa bleika litnum á bolnum hennar líka, hann var hjá­leitur við þann fjólu­bláa. Heitur og út í app­el­sínugulan tón á meðan sá fjólu­blái var kald­ur.“ (28) Litir eru ekki bara lit­ir, það eru til margir tónar af hverjum lit. Ásta í sög­unni „Und­ir­bún­ing­ur“ (103) seg­ir: „Á kvöldin eru hlíð­arnar fjólu­bláar af hauströkkri sem ég næ ekki á strig­ann hvernig sem ég reyni. Hvað er það í þessum lit sem kemur svona við hjartað í mér?“ Og líðan Höllu í sög­unni „Fræ í mold“ er bein­tengd við birtu og veð­ur: „Hún opn­aði glugg­ann þótt kalt væri úti og dró litlu gard­ín­una frá svo köld nóv­em­ber­birta féll á tré­gólf­ið. Ég fékk kökk í háls­inn bara við að sjá hvað skíman var hræði­lega grá“ (152) en upp­á­halds­her­bergið hennar á heim­il­inu í Reykja­vík er aftur á móti him­in­bláa stofan sem „ er alltaf björt, jafn­vel í myrkasta skamm­deg­inu“ (162). 

Bókin Vetr­ar­gul­rætur er í mínum huga sönnun þess að hægt er að skrifa um mynd­list á lif­andi og áhrifa­ríkan hátt. Í þessu sam­hengi má nefna að mörgum finnst gott að hlusta á umfjöllun um mynd­list í útvarpi, þar sem hún krefst þess að við fyllum sjálf upp í eyð­urnar með ímynd­un­ar­afl­inu. Rétt eins og blindi dreng­ur­inn í sög­unni þurfum við heldur ekki alltaf að sjá hlut­ina með berum augum til að upp­lifa þá. Við vitum flest hvernig lyktin af sjónum er án þess að sjá hann og lýs­ing drengs­ins á því að smakka til­tek­inn ávöxt í fyrsta skipti dugar senni­lega til þess að við fáum vatn í munn­inn: „Ég lyfti einum upp að munn­inum og beit í, hann var eins og risa­stórt aðal­ber, heitt af sól­inni, safinn lak niður hök­una á mér.“ (224) Texti sem fjallar á svo áhrifa­ríkan hátt um skiln­ing­ar­vitin skapar afar eft­ir­sókn­ar­verða upp­lifun fyrir les­and­ann, sem kemst ekki hjá því að finna til og skynja með per­són­un­um.