Kven­fé­lagið Garpur í sam­vinnu við Borg­ar­leik­hús­ið: Er ég mamma mín?

Höf­undur og leik­stjórn: María Reyn­dal

Leik­mynd og lýs­ing: Egill Ingi­bergs­son

Tón­list og hljóð­mynd: Úlfur Eld­járn

Bún­ing­ar: Mar­grét Ein­ars­dóttir

Aðstoð við hand­rit, drama­t­úrgía: Sól­veig Guð­munds­dótt­ir, Sveinn Ólafur Gunn­ars­son

Leik­end­ur: Katla Njáls­dótt­ir, Sól­veig Guð­munds­dótt­ir, Sveinn Ólafur Gunn­ars­son, María Ell­ingsen, Krist­björg Kjeld, Sig­urður Skúla­son, Arn­aldur Hall­dórs­son.

Á Íslandi hefur þróun þess þjóð­fé­lags sem við nú byggjum og búum á köflum orðið óþyrmi­lega hröð. Ekki eru liðin nema um það bil tvær og hálf öld síðan dönsk yfir­völd munu hafa velt því fyrir sér í fullri alvöru að flytja þjóð­ina – það sem eftir lifði af henni – á jósku heið­arnar til að hefja þar nýtt líf í kjöl­far Móðu­harð­ind­anna; það sam­fé­lag sem við sjáum í dag hefur því í aðal­at­riðum verið byggt upp frá þeim tíma.

Nútíma­mað­ur­inn hef­ur, auk þeirrar áskor­unar sem felst í því að byggja nútíma­sam­fé­lag, fengið aðra áskorun að berj­ast við, og það er hinn and­legi arf­ur, feng­inn frá fyrri kyn­slóðum skal ávaxtaður og komið áleiðis til næstu kyn­slóð­ar. Ef litið er til sál­fræð­innar er það drjúg áskorun og kostar marga heila æfi að takast á við.

Það má ugg­laust leiða rökum að því að hópur sem undir er í sam­fé­lag­inu á erf­ið­ara með að brjót­ast úr viðjum hins nei­kvæða and­lega arfs en hópur sem ræður ríkjum í sam­fé­lag­inu. Ef litið er til aðstöðumunar karla ann­ars vegar og kvenna hins veg­ar, eiga karl­arnir yfir­leitt auð­veld­ara með að takast á við arf sinn – hann er ráð­andi, og þau gildi sem hann ber með sér ráð­andi gildi – meðan konur þurfa að kljást við sinn and­lega arf og sam­tímis þá stað­reynd að þeirra arfur er ósýni­leg­ur, leyf­ist ekki að koma upp á yfir­borð­ið.

Það má í stuttu máli orða það þannig að meðan karlar njóta yfir­leitt nokk­urs góðs af sínum arfi, þurfa kon­urnar að kljást við að hafa fengið minni­poka­arf í hendur – þær þurfa að berj­ast við arf­inn frá for­mæðrum sínum og á sama tíma takast á við feðra­veld­ið, karla­veld­ið. Og þá má spyrja, hvort nokkurn tím­ann megi búast við því að sam­fé­lagið verði heil­brigt og mann­væn­legt fyrr en nokk­urt jafn­vægi hefur kom­ist þar á?

Eitt­hvað á þessa leið gætu þær hugs­an­lega hafa ver­ið, pæl­ing­arnar sem urðu til þess að María Reyn­dal skrif­aði Er ég mamma mín? Í þessu marg­brotna og að mörgu leyti slungna verki er varpað ljósi á þrjár kyn­slóðir kvenna, umhverfi þeirra og hvernig þær takast á við miðlun hins and­lega arfs frá einni kyn­slóð til ann­arr­ar. Verkið ger­ist á tveimur tím­plönum og er sterkt sam­band og sam­hengi milli þeirra, að stofni til er sögð saga sömu fjöl­skyldu.

Katla Njáls­dóttir leikur dótt­ur­ina Ellu fyrri tíð­ar, sem er kringum 1980 (for­seta­fram­boð Vig­dísar kemur þar við sög­u), Sól­veig Guð­munds­dóttir leikur móður henn­ar, fað­ir­inn er í höndum Sveins Ólafs Gunn­ars­sonar og erlenda vin­konu mömm­unnar leikur María Ell­ing­sen. Í nútíma er móð­irin leikin af Krist­björgu Kjeld, Sól­veig leikur Ellu (dótt­ur­ina), fað­ir­inn er að mestu fjar­ver­andi í seinni hlut­anum en birt­ist í lok­in, leik­inn af Sig­urði Skúla­syni, eig­in­maður Ellu, Guð­jón, er leik­inn af Sveini Ólafi, sonur þeirra Ellu og Guð­jóns, Matth­í­as, er leik­inn af Arn­aldi Hall­dórs­syni, en Áslaug, vin­kona Ellu er leikin af Maríu Ell­ingsen, sem fer auk þess með hlut­verk heil­brigð­is­starfs­fólks sem einnig kemur við sögu.

Þessi strúktúr verks­ins að segja sögu tveggja tíma er að mörgu leyti snilld­ar­legur og gefur gott færi á að sýna hvernig stefnur og straumar ber­ast á milli kyn­slóða. Það má einnig segja, að tím­arnir hafi fært höf­undi þennan mögu­leika upp í hend­urn­ar. Móðir Ellu í fyrri tíma atrið­unum er kúguð (og finnst það tæp­ast athuga­vert) en tím­arnir eru að breyt­ast og hún vill á end­anum láta eitt­hvað úr sér verða; kynnin við hina erlendu Rachel hafa áhrif á hana. Eig­in­mað­ur­inn á hins vegar í miklu basli með að taka þess­ari umbreyt­ingu á eig­in­konu sinni og ákveður á end­anum að yfir­gefa hana. Skiln­aður er óum­flýj­an­legur og fað­ir­inn hverfur úr lífi Ellu, en harm­leik­ur­inn, skiln­að­ur­inn, bitnar á henni, meðan móð­irin flýr inn í bit­ur­leik­ann og sú verður lausnin að líta á föð­ur­inn ein­fald­lega sem dáinn.

Í seinni hluta verks­ins eru það Ella (nú full­orðin og leikin af Sól­veigu) og móðir hennar (nú öldruð og leikin af Krist­björgu Kjeld) sem gæta leynd­ar­máls­ins vand­lega gagn­vart syn­in­um, Matth­í­asi, sem upp­götvar auð­vitað á end­anum að hann á afa og vill nú bjóða honum í ferm­ing­ar­veisl­una sína sem í vændum er. Það kostar auð­vitað gríð­ar­legt upp­gjör, þar sem einkum þær Sól­veig og Krist­björg fara á kostum og auð­velt að bæta því við hér, að íslenskt leik­hús hefur tæp­lega á að skipa mörgum jafn­frá­bærum leikkonum og þeim tveim.

Ekki skal ljóstrað upp um end­inn – það væri ljótt að ræna vænt­an­lega áhorf­endur lokum sög­unn­ar. En það er samt ekki hægt annað en dást að lokar­eplikku ætt­móð­ur­inn­ar, Krist­bjarg­ar, þar sem hún hótar því innan af kló­setti, að verða þá „bara meira en hund­rað ára göm­ul“ ... og það má vel velta því fyrir sér, hvort það sé hin end­an­lega lausn á vand­anum – þeim vanda hvernig sam­þykki við því að vera kúguð fær­ist milli kyn­slóða.

Það má eflaust rýna í leik­verk Maríu Reyn­dal og finna á því ein­hverja hnökra. Hér standa þó kost­irnir upp­úr, enda er aug­ljóst að ekki ein­asta leik­hóp­ur­inn hefur tekið text­ann að hjarta sínu og gert að sín­um, heldur er langt síðan und­ir­rit­aður hefur séð áhorf­enda­hóp gleypa jafn svika­laust við sögu á leiðsvið­inu; það lá við að áhorf­endur skipt­ust í hópa eftir því með hverjum þeir stóðu og það hefði sann­ar­lega ekki komið á óvart þótt ein­hverjir hefðu staðið upp og hrópað „sláðu hann, Sól­veig!“ eða „kýld‘ann, Krist­björg!“ Samúð áhorf­enda með barn­inu Ellu var bein­línis áþreif­an­leg, þegar hún biður til Guðs og seg­ist muni gera allt fyrir Hann, bara ef for­eldrar hennar muni ekki skilja. Er það ekki leik­hús eins og best ger­ist?

María byggir umhverfið í fyrri hlut­anum svo ekki verði um villst úr hvaða hug­mynda­heimi sagan er sprott­in. Í nokkrum stuttum og hnit­mið­uðum atriðum sjáum við ákaf­lega vel hvernig skipt­ing hlut­verka ger­ist á heim­il­um, fað­ir­inn er fyr­ir­vinnan og ræð­ur, hún þjón­ustar hann og fer að hans vilja í einu og öllu. Á köflum fannst und­ir­rit­uðum hann aftur vera kom­inn í Lind­arbæ 1971 – þeir skilja sem vita!

Hér má spyrja, hvort ekki hefði mátt gera ívið minna úr kúgun móð­ur­inn­ar? Verður hún ekki að hafa ein­hverja sterk­ari spyrnu sem opnar henni sýn til sjálf­stæð­is? Þetta er spurn­ing um lögn hlut­verks móð­ur­innar í fyrri tíma atrið­unum og eng­inn dóm­ur; Sól­veig sýnir að hún er með okkar albestu leikkonum og sem fyrr segir er sam­leikur hennar og Krist­bjargar í seinni tíma atrið­unum með því átaka­mesta sem sést hefur á sviði í langan tíma og þá er sam­leikur hennar og Sveins Ólafs ekki síðri enda eru þau þaul­vön að leika sam­an.

Reyndar er sam­leikur ákaf­lega glæsi­legur eig­in­leiki þess­arar sýn­ing­ar. María Ell­ing­sen fer með nokkur hlut­verk og er ánægja að sjá hana á sviði – er ekki kom­inn tími til að nýta krafta hennar meira og betur í íslensku atvinnu­leik­húsi? Unga fólk­ið, þau Katla Njáls­dóttir í hlut­verki Ellu ungrar, og Arn­aldur Hall­dórs­son í hlut­verki Matth­í­asar, sonar Ellu og Guð­jóns, standa sig frá­bær­lega. Þau eru enda bæði all­vön að koma fram á sviði, Katla hefur leikið í Föng­um, Manna­siðum og Hjarta­steini, Arn­aldur hefur leikið í Matt­hildi og mun innan tíðar sjást á sviði í Kar­dimommu­bæn­um. Það verður örugg­lega ánægju­legt að fylgj­ast með ferli þeirra í fram­tíð­inni. Þá skulu nefnd þau Krist­björg Kjeld og Sig­urður Skúla­son – Krist­björg fer meira en á kostum í hlut­verki hinnar öldr­uðu ætt­móð­ur, hvert til­svar bein­skeytt og eins eitrað og þarf, hver augn­gota, hver hreyf­ing handa. Sig­urður hefur það erf­iða hlut­verk með höndum að birt­ast í blá­end­ann líkt og „deus ex machina“ – það er búið að lýsa honum vand­lega sem mann­hundi og erkiskúrki og nú hefur Sig­urður örfáar sek­úndur að verja sinn karakter og sýna á honum mann­lega hlið og gerir það svo maður kemst við og skilur að jafn­vel þessi óþokki á sér máls­bætur og mann­lega hlið. Og birt­ing hans er auk­in­heldur nauð­syn­leg til að ætt­móð­irin geti nú sýnt og sannað að það er nákvæm­lega ekk­ert að hennar með­virkni; í þeirri þjóðar­í­þrótt Íslend­inga á hún engan sinn líka!

Ekki verður svo skilið við Er ég mamma mín? án þess minnst sé á hug­vits­sam­lega leik­mynd Egils Ingi­bergs­sonar – um leið og gengið er inn í sal­inn blasir for­tíð og nútími við, hvorttveggja í senn, og hver leik­munur sem not­aður er er upp með veggjum í bók­staf­legum skiln­ingi, leik­arar tína af vegg það sem nota þarf, eld­hús­á­höld, hátíð­ar­steik, og skila því svo aftur á sinn stað – hér er bein­línis leikið á leik­mynd­ina líkt og sé hún hluti af sög­unni sem verið er að segja. Sem hún raun­veru­lega er. Þá skapar tón­list Úlfs Eld­járns and­blæ fyrri tíma og nútíma í sam­ræmi við rás atburða.

Á heild­ina litið er Er ég mamma mín? vel gerð sýn­ing, hug­vits­sam­leg og sam­kvæm sjálfri sér. Hún er í beinu sam­tali við okkar sam­tíma og vekur upp áleitnar spurn­ingar sem aug­ljóst er að áhorf­endur finna fyrir og taka afstöðu til – við­brögð áhorf­enda sýndu svo ekki var um að efast að þeir kunna gott að meta, áleitið efni, snjöll efn­is­tök,glæsi­lega umgjörð og fanta­góðan leik.