Sigurður Ægisson: Íslensku fuglarnir og þjóðtrúin
Bókaútgáfan Hólar 2020
Íslensku fuglarnir og þjóðtrúin er afrakstur aldarfjórðungs heimildasöfnunar. Höfundurinn, Sigurður Ægisson þjóðfræðingur og guðfræðingur hefur ekki ráðist á garðinn þar sem hann er lægstur heldur tekið til skoðunar alla íslenska, reglubundna varpfugla og nokkra að auki, skoðað og greinir frá dreifingu þeirra með sérstöku útbreiðslukorti fyrir hvern fugl auk þess sem hann hefur tekið saman öll þekkt heiti þeirra, gælunöfn og uppnefni – sem einu nafni má kalla alþýðuheiti – og svo gerir hann grein fyrir því hvernig þeir birtast í íslenskri og erlendri þjóðtrú. Þá er því til viðbótar birt ýmislegt forvitnilegt efni og ljóð sem tengist hverjum fugli að ógleymdum fjölda mynda, en þær munu vera um þrjú hundruð talsins. Þessi vinna hefur tekið tuttugu og fimm ár og kom upphaflega til af því að Sigurður tók saman bók um fugla sem hét – og heitir – Ísfygla og þegar sú bók kom út 1995 átti höfundur það mikið efni afgangs að það var eins gott að bæta í og stefna á næstu bók. Hún hefur nú litið dagsins ljós og heitir einmitt Íslensku fuglarnir og þjóðtrúin.
Bók Sigurðar um fuglana er ekki einasta mikil um sig – hún er rúmar 470 bls. að stærð – heldur er hún einnig mikið þrekvirki sem eykur við bókmenningu okkar Íslendinga og bætir svo um munar í skilninginn á sambúð manns og náttúru sem á sér sérstaka og einstaka sögu hér á landi.
Sigurður tekur fyrir þá 75 fugla sem að mati Náttúrufræðistofnunar verpa reglulega hér á landi. Við þá skrá bætir hann við haftyrðli, keldusvíni og snæuglu og svo hinu séríslenska fyrirbæri, sem er hverafuglinn, sú kynduga skepna.
Sem dæmi um efnistök Sigurðar má nefna kaflann um Músarrindilinn, sem er mun merkilegri fugl en halda mætti ef litið er eingöngu til stærðar hans. Í fuglavísi Jóhanns Óla Hilmarssonar – en til hans vísar Sigurður þegar kemur að líffræðilegum staðreyndum um þá fugla sem hann segir frá í bók sinni – segir um Músarrindilinn að hann sé einn af einkennisfuglum birkiskóga á Íslandi, auðþekktur á smæð, hnöttóttu vaxtarlagi, uppsperrtu stéli og þróttmiklum söng sem felst í endurteknum fáeinum löngum og háum tónum sem enda í hvellu dillandi hljóði. Þá segir Jóhann Óli okkur að Múarrindillinn verpi í kjarrlendi, skóglendi, grónum hraunum og urðum á láglendi og haldi sig á veturna við opna læki, skurði og í fjörum. Íslenskari getur einn fugl varla orðið og þá ber að líta hverju Sigurður bætir við. Hans efnistök eru þjóðfræðingsins, og þau geta raunar verið býsna margbreytileg og fjölbreytt enda er þjóðfræðinni fátt ef nokkuð óviðkomandi.
Sigurður byrjar á að nefna hin ýmsu önnur heiti, sem músarrindillinn gengur undir og þau eru ekki færri en tíu talsins. Það má teljast mikið, en samanborið við t.d. hrafninn, eru þau þó frekar fá. En heitin segja ekki alla söguna, eins og vel er ljóst af bók Sigurðar. Þá vitnar Sigurður til Snorra Björnssonar, prests og fræðimanns á Húsafelli í Borgarfirði, sem kunni meðal annars að greina frá því að þegar reiðarþrumur gengju taldi músarrindillinn að himininn myndi niður detta og fleygði sér því á bakið og setti upp annan fótinn eins og til að styðja við himininn. Þessi þjóðtrú er ekki einungis íslensk, hana má finna víða erlendis. Þá er einnig vísað í Ferðabók Eggerts og Bjarna frá 18. öld, en þeir segja frá músarrindli (og fleiri fuglum) í Dalasýslu og á Vestfjörðum. Þá er skýrt frá því hvernig músarrindlinum tókst – bæði í íslenskri og erlendri þjóðtrú – að láta kjósa sig konung fuglanna. Það eitt, slægð þessa litla fugl og sá titill, sem honum tekst að krækja í, ætti að veita músarrindlinum mun hærri sess en hann skipar í daglegu lífi okkar.
Músarrindillinn kemur einnig fyrir í galdri og má m.a. lesa að væri hjartað tekið úr músarrindli og sett í hnífsskaft yrði sá skurður ólæknandi sem maður skæri sig með þeim hníf. Og sannreynt mun það vera að sá sem rjóði blóði músarrindils um augu sín verði sjáandi jafnt á nóttu sem degi. Og vildi maður vita hvað sá hugsaði sem talað var við skyldi maður taka músarrindilshjarta, þurrka það, binda í hvítt klæði og halda því svo á laun í hægri hendi. Þá myndi hugur þess sem talað var við vera sem opin bók. Þá kunni músarrindill einnig að spá fyrir veðri og því hagnýtt að kunna að lesa í hegðun hans.
En Sigurður leitar ekki einungis fanga í íslenskri þjóðtrú til að skýrgreina hlutverk fuglanna í samskiptum við manninn. Hann fer einnig erlendis og er fróðlegt að bera saman hvað er líkt og ólíkt með þjóðum. Í Færeyjum, Danmörku og Svíþjóð – svo dæmi séu nefnd – er músarrindillinn hinn gagnlegasti veðurspámaður. Á dönsku eyjunni Mön er hann talinn vera galdrakind, hafmeyja eða sírena í dularbúningi, svo fögur að enginn karlmaður fékk staðist hana. Hún leiddi þá í sjóinn og drekkti þeim. Þegar riddari nokkur var sendur til höfuðs henni, breytti hún sér í músarrindil og tókst þannig að flýja. Þess vegna er leyfilegt að grýta músarrindilinn og drepa hann. Önnur þjóðtrú gengur í allt aðra átt og segir að ef um barnasjúkdóma væri að ræða, þætti þjóðráð að strjúka músarrindilsvængjum yfir líkamann.
Það er því ýmislegt sem um músarrindilinn má segja og hefur hér þó aðeins verið drepið á örlitlu. Reyndar er kaflanum um músarrindilinn ekki lokið, því að lokum eru birtir tveir vitnisburði skálda um músarrindilsins. Annars vegar er það ljóð Guðmundar Inga Kristjánssonar, sem ort hefur um staðfestu hans, að vilja ekki fara til útlanda eins og margir aðrir fuglar, heldur halda sig við heimahagana, Ísland, og leggja „yfir lund og bæi lífstrú sína og gleðihljóm“. Hins vegar er það stutt brot úr Heimsljósi Halldórs Kiljans Laxness, þar sem segir hvernig auðgast megi af því að veiða músarrindil og meðhöndla hann á sérstakan hátt.
Alls tekur yfirferðin um músarrindilinn tólf blaðsíður í bók Sigurðar, ásamt útbreiðslukorti og fjölbreytilegu myndefni. Ekki verður annað séð af fljótri skoðun en Sigurður hafi gert efninu eins nákvæm skil og unnt er – bókin hefur enda verið aldarfjórðung í smiðju, þegar hún kemur nú loks fyrir augu lesenda. Það má í þessu samhengi einnig nefna þau Ásdísi Ívarsdóttur, sem annaðist umbrot bókarinnar af stakri smekkvísi, og Matthías Ægisson, sem hannaði útbreiðslukortin og hannaði kápu.
Íslensku fuglarnir og þjóðtrúin er bók sem kynslóðir geta skoðað saman – það getur tekið margar ljúfar rökkurstundir að lesa bara um músarrindilinn og velta fyrir sér örlögum hans og þá eru allir hinir eftir – ekki síður forvitnilegir og spennandi verðandi kunningjar, þátttakendur í því lífríki sem við öll gistum og eigum að þekkja.
