Í áramótaávarpi sínu gerði Katrín Jakobsdóttir forsætisráðherra misskiptingu gæða á Íslandi að umræðuefni. Þar sagði hún réttilega að vaxandi ójöfnuður í heiminum sé af hinum ýmsu alþjóðastofnunum metinn ógn við hagsæld, frið og lýðræði í heiminum.
Katrín sagði að mikilvægt væri að líta til þess að ójöfnuðurinn sé mestur á Íslandi í eignatekjum. „Þess vegna er hækkun fjármagnstekjuskatts sem samþykkt var nú fyrir áramót leið til að gera skattbyrðina réttlátari og auka jöfnuð. Þá skiptir máli að taka á skattsvikum og skattaundanskotum og tryggja þannig að allir leggi sitt af mörkum til samfélagsins. Endurskoða þarf samspil bóta- og skattkerfa og tryggja að barnabætur og húsnæðisstuðningur nýtist til að jafna kjörin,“ sagði Katrín.
Þetta er dálítið annar tónn en síðasti forsætisráðherra, Bjarni Benediktsson, sló í stefnuræðu sinni 13. september síðastliðinn, tveimur dögum áður en að ríkisstjórn hans sprakk. Þar sagði Bjarni: „Klisjan um vaxandi ójöfnuð lifir góðu lífi í umræðunni. Staðreyndin er þó sú að engin þjóð mælist með meiri launajöfnuð en Ísland samkvæmt árlegri úttekt OECD á jöfnuði meðal þjóða. En því er engu að síður haldið fram að launaójöfnuður sé sjálfstætt vandamál og vaxandi. Sá málflutningur stenst enga skoðun.“
Hvor er að segja satt?
Nú sitja þessir tveir forsætisráðherrar saman í ríkisstjórn. Sá sem talar um að vaxandi ójöfnuður sé ógn við hagsæld, frið og lýðræði og sá sem segir að vaxandi ójöfnuður sé bara klisja sem standist enga skoðun. Það er því skiljanlegt að fólk klóri sér í hausnum yfir því hvort það sé ójöfnuður á Íslandi eða ekki.
Það er líka þannig að hvorki Katrín né Bjarni eru að segja ósatt. Það er hægt að vísa í tölur til að styðja við báðar framsetningar þeirra, þótt þær virðist fljótt á litið ósamrýmanlegar. En það er hægt að rökstyðja ansi margt með því að horfa einungis á afmarkaðan hluta heildarmyndarinnar, í stað þess að taka hana alla með í reikninginn.
Tölur sem Hagstofa Íslands birti nýverið sýna að Ísland hafi verið með fjórða minnsta ójöfnuð í Evrópu þegar horft var á ráðstöfunartekjur árið 2015. Bráðabirgðaniðurstöður fyrir árið 2016 sýni að dreifingin hafi lítið breyst frá árinu áður. Þær sýni þó að í evrópskum samanburði sé Ísland með minnstan ójöfnuð á árinu 2016 samkvæmt hinum svokallaða Gini-stuðli. Samkvæmt þessum tölum er málflutningur Bjarna ekki fjarri lagi.
Eitt prósent þénaði 55 milljarða
Vandamálið við þessar tölur er að þær taka ekki nema að hluta til tillit til fjármagnstekna. Þ.e. fólkið sem hefur aðallega tekjur af fjármagni og eignum sem það á er ekki nema að litlu leyti hluti af því mengi sem tölurnar skoða. Þannig telst t.d. hagnaður af sölu hlutabréfa og verðbréfa ekki til ráðstöfunartekna í rannsókn Hagstofunnar.
Til viðbótar má bæta að margir í hópi landsmanna sem eiga mesta eignir, geyma eignir sínar, þar með talið innistæður og skuldabréf, í eignarhaldsfélögum með litlu útgefnu hlutafé. Þetta er breyta sem bæði skattyfirvöld og Hagstofan eru meðvituð um, enda 35 þúsund einkahlutafélög skráð í landinu. Efnaður einstaklingur gæti þar af leiðandi geymt allskyns eignir inni í einkahlutafélagi sem væri mögulega hundruð milljóna, eða jafnvel milljarða króna virði, en á skattframtali er eign viðkomandi einungis skráð sem 500 þúsund króna hlutafé sem greitt var inn í eignarhaldsfélagið við stofnun.
Alls þénuðu Íslendingar 117 milljarða króna í fjármagnstekjur á árinu 2016. Það er umtalsvert meira en árið áður, þegar heildarfjármagnstekjur Íslendinga voru 95,3 milljarðar króna.
Tekjurnar dreifðust ekki jafnt á milli hópa. Þvert á móti. Tekjuhæsta eitt prósent landsmanna tók til sín 55 milljarða króna af þeim tekjum sem urðu til vegna fjármagns á því ári, eða 47 prósent þeirra. Það er bæði hærri krónutala og hærra hlutfall en þessi hópur, sem samanstendur af 1.966 framteljendum (1.331 einhleypum og 635 samsköttuðum), hafði í fjármagnstekjur á árinu 2015.
Þessi staða þýðir því að hin 99 prósent íslenskra skattgreiðenda skipti á milli sín 53 prósent fjármagnstekna sem urðu til á árinu 2016.
Segja ójöfnuð hafa aukist á síðustu árum
Í nýútkominni bók, Ójöfnuður á Íslandi, eftir Stefán Ólafsson og Arnald Sölva Kristjánsson, kemur fram að tekjuskipting á Íslandi hafi breyst mikið eftir 1995. Frá árinu 1997 hafi hlutur fjármagnstekja aukist mikið en tekjur af atvinnurekstri minnkuðu samhliða þeim vexti. Sú breyta sem orsakaði helst aukningu á ójöfnuði á árunum 1994 til 2007 var söluhagnaður verðbréfa, sem líkt og áður sagði reiknast ekki til ráðstöfunartekna útreikningum Hagstofunnar á Gini-stuðlinum. Með öðrum orðum jókst ójöfnuður vegna þess að tekjur fyrir skatt urðu ójafnari, einkum vegna mikils vaxtar fjármagnstekna hátekjufólks.
Rannsókn Stefáns og Arnaldar sýndi að skattbyrði hafi verið færð frá hátekjuhópum yfir á mið- og lægri tekjuhópa frá árinu 1995 til ársins 2008. Þróuninni var snúið við að hluta eftir hrun en hefur sveigst nokkuð í fyrri átt að ný frá 2013.
Afleiðingin er sú að tekjuskattbyrði almennings, þ.e. lægri- og millitekjuhópa, hefur aukist óvenjulega mikið á Íslandi í samanburði við OECD-ríkin. Stefán og Arnaldur rekja auknu skattbyrðina að mestu til rýrnun persónuafsláttar og breyttrar samsetningar tekna. Þ.e. að fjármagnstekjur, sem hafa aukist verulega, bera minni skatt en aðrar tekjur.
Samandregið þá komast Stefán og Arnaldur að þeirri niðurstöðu að vöxtur fjármagnstekna skýri um tvo þriðju af breytingum ójafnaðar á Íslandi á undanförnum áratugum. Á sama tíma hafi skattbyrði almennt aukist hjá lág- og millitekjuhópum. Þá skýra skattar um 20-30 prósent af þróun ójafnaðar síðustu áratugi.
Snýst um krónur, ekki hlutfall
Gæðum er misskipt á Íslandi. Það er staðreynd. Í úttektum sem Kjarninn hefur gert á undanförnum árum á þessu hefur verið horft á eignaskiptingu eða skiptingu á eigin fé til að sýna þessa mynd. Á árinu 2016 hækkaði eigið fé Íslendinga til að mynda um 394 milljarða króna samkvæmt tölum sem Hagstofa Íslands birtir. Af þeirri upphæð fór rétt tæpur helmingur til tíu prósent ríkustu Íslendinganna. Hin 90 prósentin skiptu með sér rúmum helming. Þannig hefur þetta verið árum saman. Og opinberar tölur sýna að ríkasta eitt prósent landsmanna á um fimmtung af allri hreinni eign þjóðarinnar.
Sú eign er reyndar verulega vanmetin. Hlutabréf eru t.d. metin á nafnvirði í þessum tölum. Og efsta lagið á nánast öll hlutabréf sem eru í eigu einstaklinga hérlendis. Eignamestu tíu prósentin eiga 86 prósent slíkra og á árinu 2016 greiddu tvö prósent fjölskyldna landsins fjármagnstekjuskatt vegna söluhagnaðar á hlutabréfum. Söluhagnaðurinn var 28,7 milljarðar króna og hækkaði um 38,3 prósent milli ára.
Inn í þetta vantar eignir sem geymdar hafa verið í skattaskjólum og hafa ekki verið rétt framtaldar hérlendis.
Því lengur sem ástandið fær að viðgangast því meiri verður ójöfnuðurinn. Það segir sjálft. Og er ekki teygjanleg breyta.
