Gdansk í Pól­landi er orðin suðu­pottur mann­lífs og vin­sæll heim­sókn­ar­staður fyrir ferða­menn. Íslend­ingar hafa í vax­andi mæli sótt borg­ina heim und­an­farin ár, enda er hún ægi­fögur og mann­líf þar heill­and­i. 

Þekktasta hlut­verk borg­ar­innar í mann­kyns­sög­unni var að vera vett­vangur inn­rásar nas­ista sem ýtti seinni heim­styrj­öld­inni af stað. Hinn 1. sept­em­ber 1939 réð­ust nas­istar til atlögu og inn­lim­uðu svo borg­ina í Þýska­land nas­ism­ans skömmu síð­ar. 

Áróð­urs­svið

Skelf­ing stríðs­ins lék borg­ina illa, svo ekki sé meira sagt. Ekki nóg með að ofbeldi og hryll­ingur hafi verið dag­legt brauð heldur var sér­stök áhersla lögð á að breiða af mik­illi ákefð út erindi nas­ista á þessum slóð­um, og nota það síðan sem fyr­ir­mynd fyrir aðra víg­velli. 

Skipu­lagðar aftökur á gyð­ingum og nið­ur­læg­ing manns­and­ans þar sem þeir komu var eins og áróð­ursleik­rit á sviði í Gdansk. Aðrar borgir í Pól­landi fylgdu í kjöl­farið og sam­hliða. 

Gdansk hefur mik­il­vægt hern­að­ar­legt gildi, þegar því er velt upp hvernig land­lega borg­ar­innar er á ófrið­ar­tím­um. Hafn­ar­borg við Eystra­salt - sem er tengi­punktur við­skipta og mann­lífs - ein­kennin sem geisla af henni í dag. 

Borgin var svo gott sem jöfnuð við jörðu, undir lok stríðs­ins, og var það gert skipu­lega þegar farið var að halla undan fæti hjá nas­ist­u­m. 

Leitin að lífs­kraft­inum

Til að bæta gráu ofan á svart var borgin undir kúgun yfir­valda komm­ún­ista á eft­ir­stríðs­ár­un­um. Hún náði varla að finna lífs­kraft­inn sem borg fyrr en á níunda ára­tugn­um. 

Mið­borg Gdansk var end­ur­byggð eftir stríðs- og kúg­un­ar­tím­ann. Það sem er merki­legt við end­ur­reisn­ina - fyrir utan aug­ljóst verk­fræði­legt afrek - er að end­ur­bygg­ing borg­ar­innar var þaul­hugsuð ofan í minnstu smá­at­riði sög­unn­ar. 

Helstu fyr­ir­myndir voru ekki sóttar í stöð­una eins og hún var, fyrir 1. sept­em­ber 1939. Heldur var horft lengra aft­ur, eða aftur til 1789. Þá var borgin upp á sitt best, á margan hátt, og ein­kennd­ist ytra útlit af alþjóð­legum straumum sem alþjóða­við­skipti og mann­líf báru með sér. 

Fyrir fimmtán árum heim­sótti ég borg­ina og þá var búið að breyta marm­ara­klæddu neð­an­jarð­ar­byrgi Hitlers í lúx­usveit­inga­stað. Það var í senn hrika­legt og þægi­legt að setj­ast þar inn og borða góðan mat, þar sem ítalskur þjónn sýndi metnað og eft­ir­minni­lega mikla þekk­ing­u.  Allt eins og það á að vera á veit­inga­stað með alþjóð­legt yfir­bragð. 

Ómögu­legt að skilja

Ég er af þeirri kyn­slóð sem aldrei mun skilja stríðs­tím­ann til fulls, enda hefur tím­inn frá lokum seinni heim­styrj­aldar náð 80 árum. Þó átök hafi víða verið frá því stríð­inu lauk, þá er seinni heim­styrj­öldin minn­is­varði um hvað getur gerst þegar alþjóð­leg sam­vinna er ekki fyrir hendi og þjóð­ern­ispopúl­ismi verður að stjórn- og kúg­un­ar­tæki í mann­legum sam­skipt­u­m. 

Leiðin fram á við, í alþjóða­væddum heimi, ætti að vera alþjóð­leg sam­vinna um öll stærstu mál sam­tím­ans. Hönd í hönd, hafa þjóðir heims sýnt að alþjóða­sam­vinna í gegnum alþjóða­stofn­anir og alþjóða­við­skipti, er lík­leg­ust til að tryggja frið og far­sæld. 

Ekk­ert er ein­falt, þrátt fyrir það, og úrlausn­ar­efnin eru fjöl­mörg. Upp­brot alþjóða­sam­vinnu, eins og sést á tolla­stríðum Banda­ríkj­anna og Kína og Brex­it-­stefn­unni í Bret­landi, er ögrun sem þjóðir heims­ins munu von­andi takast á við með nán­ara sam­starfi og sam­vinn­u. 

Ísland á allt undir

Ísland á mann­lífið undir þess­ari sam­vinnu og það er hollt að hugsa til þess - í okkar vel­meg­un­ar­sam­fé­lagi, í sam­an­burði við flest svæði heims­ins - að ekk­ert ger­ist af sjálfu sér, þegar alþjóð­leg sam­vinna er ann­ars veg­ar. Við verðum að taka þátt til að búast við opnum mörk­uðum fyrir okkar vörur og þjón­ustu. Við verðum að taka þátt til að byggja upp traust og trúnað við aðrar þjóð­ir. Við verðum að taka þátt til að miðla góðri reynslu og þekk­ingu, þegar það er hægt. 

Ísland getur lagt sitt af mörkum og verið hluti af sterkri heild, hvort sem það er í alþjóða­stofn­unum eins og NATO eða SÞ, eða á öðrum vett­vangi alþjóð­legrar sam­vinnu. Með henni er best tryggt að heim­ótta­skap­ur­inn brjóti ekki niður gang­verk dag­legs lífs. 

„Sú saga er gömul og ný að stríðsæs­inga­menn ala á ótta og illsku, tor­tryggni og andúð. Þeir mis­nota ætt­jarð­ar­ást, afflytja þjóð­rækni svo að úr verður þjóð­remba og hatur í garð ann­arra. Mörg dæmi eru um þetta, víti til að var­ast. Þann lær­dóm þarf að hafa í huga, nú og endranær.“

Þetta segir Guðni Th. Jóhann­es­son, for­seti Íslands, í yfir­lýs­ingu vegna heim­sóknar hans til Pól­lands, þar sem upp­hafs seinni heim­styrj­ald­ar­innar var og er minnst. 

Þetta eru góð og gild orð, þegar þess er minnst að flóð­gáttir illsku og hat­urs opn­uð­ust í hinni mögn­uðu og alþjóð­legu borg Gdansk.