„Hér á landi tíðkast það ekki að spill­ing birt­ist í því að sterkir sér­hags­muna­að­ilar nái tang­ar­haldi á stjórn­völdum og hafi áhrif á þau með við­brögðum sínum við ein­stökum ákvörð­un­um.“ Þetta sögðu Sam­tök atvinnu­lífs­ins í umsögn um frum­varp sem fjall­aði meðal ann­ars um skrán­ingu hags­muna­gæslu­að­ila þegar það lá frammi í sam­ráðs­gátt stjórn­valda. 

Þessi fram­setn­ing sam­tak­anna er svo fjar­stæðu­kennd í ljósi opin­ber­ana Kveiks og Stund­ar­innar á athæfi Sam­herja að hún er nán­ast hlægi­leg. 

Hér hafa sterkir sér­hags­muna­að­ilar þvert á móti fullt tang­ar­hald á stjórn­völd­um. 

Það tak hefur margar birt­ing­ar­mynd­ir. Sú tærasta er að litlum hópi fólks, örfáar fjöl­skyldur og fylgi­hnettir þeirra, hefur tek­ist að tryggja sér eig­in­legt eign­ar­hald á auð­lind þjóð­ar. Það eign­ar­hald hefur hóp­ur­inn svo nýtt sér til að veð­setja auð­lindir þjóðar í þjóð­ar­bönkum til þess að fá lán. Lán sem fyrst voru notuð til að kom­ast yfir fleiri auð­lindir í eigu þjóð­ar. Svo yfir ótengda starf­semi til að ná fleiri valda­þræðum í sam­fé­lag­inu. Svo til þess þess að auka enn á ríki­dæmið með því að sækja í erlendar auð­lind­ir, nú síð­ast með því að taka þátt í arðráni á hinni fátæku þjóð Namib­íu. 

Tang­ar­haldið herð­ist

Með auknum umsvifum hefur tang­ar­haldið styrkst. Valdir stjórn­mála­menn, þvert á flokka, eiga allt sitt undir þessum léns­herr­um. Heilu byggð­ar­lögin standa og falla með þeim og eru fyrir vikið föst í eilítið skilj­an­legu með­virkniskasti vegna óverj­an­legra athafna vinnu­veit­enda sinna. Fjöl­miðlar hafa verið keyptir og reknir í millj­arða tapi til að ná skýrum og fram­settum mark­miðum á borð við það að stöðva að auð­lind­ar­á­kvæði verði sett í stjórn­ar­skrá og koma í veg fyrir breyt­ingar á fisk­veiði­stjórn­un­ar­kerf­in­u. 

Í krafti þessa ofur­valds geta þeir sett sínar eigin reglur og sín eigin lög, með því að beita fjár­munum og frekju við mótun þeirra. Eða bara snið­gengið þau þegar það hent­ar. 

Skýrasta dæmi þess er ákvæði laga um kvóta­þak. Það gerir ráð fyrir að engir tengdir aðilar megi halda á meira en 12 pró­sent af úthlut­uðum fisk­veiði­kvóta hverju sinni. Samt blasir við að þessi lög eru þver­brot­in, og hafa verið það árum sam­an, án þess að eft­ir­lits­stofn­unin Fiski­stofa, eða ráðu­neyti sjáv­ar­út­vegs­mála, hafi gert nokkuð í því. 

Þess í stað var Fiski­stofa flutt, án vit­rænna rök­semd­ar­færslna, heim til Sam­herja með þeim afleið­ingum að sér­fræði­þekk­ing­in, og aðhaldið sem fólst í henni, varð eftir fyrir sunn­an. Og fyrr­ver­andi stjórn­ar­for­maður Sam­herja settur í stól sjáv­ar­út­vegs­ráð­herra.

Tjöldin dregin frá

Þessi mynd hefur teikn­ast upp fyrir flestum lands­mönnum síð­ustu daga. Tjöldin hafa enn og aftur verið dregin frá. Það blasir við öllum sem kjósa að horfa beint á kjarna máls­ins að hér er um stöðu sem er afleið­ing af kerf­is­lægri spill­ingu sem hefur fengið að festa fast­ari rætur árum sam­an.

Vil­hjálmur Árna­son, pró­fessor í heim­speki, orð­aði stöð­una vel í pistli sem hann birti fyrr í vik­unni. Þar sagði hann: „Öllu rétt­sýnu fólki er mis­boðið og engum nema þeim sem eru blind­aðir af eig­in­hag­munum eða póli­tískri hug­mynda­fræði kemur í hug að verja þetta fram­ferði eða tala af vand­læt­ingu um „fjöl­miðla­storm“. Grein­ing Kveiks er senni­lega eitt besta dæmið um hvað við kunnum að hafa lært af fjár­mála­hrun­inu. Árvekni fjöl­miðla er allt önnur en fyrir hrun og þótt það sé sárt að verða vitni að afhjúpun alvar­legra hneyksl­is­mála þá er það fagn­að­ar­efni að öfl­ugir fjöl­miðla­menn skuli fylgja málum eftir og upp­lýsa þau af festu og ein­urð. Nú reynir á aðrar meg­in­stoðir sam­fé­lags­ins að bregð­ast við þessu máli af mynd­ug­leik.“

Nýr sátt­máli

Sú meg­in­stoð sem þarf helst að bregð­ast við eru stjórn­mál­in. Þeir sem starfa innan þeirra þurfa að taka ákvörð­un. Hvort ætla þeir að vera hluti af ein­hvers­konar lausn eða vera áfram tól til að við­halda vanda­mál­in­u. 

Það er komið að því að taka afstöðu. Að velja hvað þið viljið verða þegar þið eru orðin stór. Til að laga þá óværu sem er til staðar í íslensku sam­fé­lagi, þar sem stroku­spill­ing valda­kjarna ræður öllu aðgengi að tæki­færum, upp­lýs­ingum og fjár­magni, þarf að ráð­ast í stór­tækar kerf­is­breyt­ing­ar. Hér þarf að taka völdin af þeim sem tóku þau af almenn­ingi. Tryggja að stærsti hluti arð­semi af nýt­ingu þjóð­ar­auð­linda fari til sam­fé­lags­legrar upp­bygg­ing­ar. Að traust verði end­ur­reist með því að hags­munir heildar verði alltaf teknir fram yfir sér­hags­muni. Að ákvarð­anir hafi afleið­ingar og að þeir sem kjósa að brjóta regl­urnar verði látnir sæta ábyrgð.

Að upp­ræta það tveggja þjóða kerfi sem er við lýði í sam­fé­lag­inu þar sem meg­in­þorri Íslend­inga eru launa­menn í krónu­hag­kerfi á meðan að sér­valin yfir­stétt fjár­magns­eig­enda geymir stóra sjóði, sem urðu að uppi­stöðu til vegna nýt­ingu á þjóð­ar­auð­lind­um, ein­ok­unar á fákeppn­is­mark­aði eða með því að merg­sjúga pen­inga út úr íslensku banka­kerfi sem var svo látið falla á rest­ina af þjóð­inni, í aflands­fé­lögum og erlendum myntum vegna þess að hún vill ekki borga skatta í sam­neysl­una. 

Það þarf að lofta veru­lega út. Það þarf að mynd­ast sam­staða um nýjan sam­fé­lags­sátt­mála. Það þarf að berj­ast á móti því að þeir sem eru núna að bíða eftir tæki­fær­inu til að draga aftur fyrir kom­ist enn og aftur upp með það.

Alvöru gagn eða kerfistær­ing

Þeir sem eru í stjórn­málum þurfa að ákveða sig, núna, hvort þeir ætli að gera gagn eða halda bara áfram að vera til til­gangs­ins vegna. Stjórn­ar­and­stöðu­flokk­arnir þurfa að ákveða sig hvort þeir ætli að halda áfram að vera við­bragðs­flokk­ar, sem elta umræð­una hverju sinni en bjóða upp á lítið ann­að, og fá fyrir vikið allir á sig popúl­ískan blæ. Ætla þeir að búa til almenni­legan grund­völl til að bjóða upp á breyt­ing­ar? Ætla þeir að vinna heima­vinn­una, finna réttu áhersl­urnar og réttu leið­irnar til að setja á odd­inn þannig að þeir nái til sín fylgi til að fá slíkt umboð, í stað þess að sitja pikk­fastir í með­al­mennsku­fylgi sem stuðlar að póli­tískri kreppu og í óra­fjar­lægð frá völd­um?

Eða ætla þeir, líkt og Vinstri græn hafa gert, að verða næsti val­kost­ur­inn sem býðst til þess að kerfistær­ast. Þar geta þeir séð flokk sem var stofn­aður utan um umhverf­is­mál, and­stöðu gegn þátt­töku í hern­að­ar­banda­lög­um, kven­rétt­indi og -frelsi og aukin jöfn­uð. Flokk sem á fyrstu 18 árum til­veru sinnar tal­aði fast gegn kerf­is­lægri spill­ingu og fyrir umbót­um, eða þangað til að hann ákvað að taka þátt í rík­is­stjórn með flokk­unum tveimur sem bjuggu til kerfin sem við búum við, og hafa þann megin til­gang í póli­tík að verja áfram­hald­andi til­vist þeirra. 

Þá sagði Drífa Snæ­dal, fyrr­ver­andi fram­kvæmda­stjóri og stofn­fé­lagi í Vinstri græn­um, sig út flokknum með eft­ir­far­andi frægum orð­um: „Við munum ekki breyta Sjálf­stæð­is­flokkn­um. Inn­viðir hans eru spilltir og fullir kven­fyr­ir­litn­ingar og að halda að við breytum honum er með­virkni í hæsta máta.[...]Við og við vellur gröft­ur­inn upp í formi frænd­hygli, inn­herj­a­við­skipta, skatta­skjóla, auð­valds­dek­urs, útlend­ing­ar­andúðar eða skjald­borgar um ofbeld­is­menn. Þá verður VG í þeirri stöðu að verja sam­starfs­flokk­inn og mörkin munu sífellt fær­ast til í sam­starf­inu líkt og í ofbeld­is­sam­bandi. Þetta verður eins og að éta skít í heilt kjör­tíma­bil, ef stjórnin end­ist svo leng­i.“

Mörkin færð til fyrir stöð­ug­leik­ann

Á þeim tveimur árum sem liðin eru frá því að þessi ummæli féllu hafa ráða­menn Vinstri grænna, með for­sæt­is­ráð­herr­ann í far­ar­broddi, leitt rík­is­stjórn í landi þar sem losun á gróð­ur­húsa­loft­teg­undum er að aukast, sjó­kvía­eldi er nýjasta atvinnu­lífs­bragðið sem fær umhverf­is­af­slátt og verið er að byggja nýjar virkj­anir með til­heyr­andi fórnum á ósnort­inni nátt­úru. Rík­is­stjórn sem er að heim­ila aukin hern­að­ar­um­svif hér­lend­is. Rík­is­stjórn og þing sem mistókst hrapa­lega með ein­hverjum almenni­legum hætti að nýta Metoo-­bylt­ing­una til að inn­leiða merkj­an­legar breyt­ingar og tókst síðan að láta einu afleið­ingar Klaust­ur­máls­ins, þar sem nokkrir orð­ljótir og drukknir þing­menn úthúð­uðu konum og ýmsum öðrum minni­hluta­hóp­um, vera þá að Mið­flokk­ur­inn er nú með meira fylgi en nokkru sinni fyrr. 

Rík­is­stjórn sem hefur staðið fyrir laga­breyt­ingum sem hafa leitt af sér lækkun þegar allt og lágra veiði­gjalda og stefnir nú á að afnema stimp­il­gjald af fiski­skipum vegna þess að útgerðin bað um það. Rík­is­stjórn sem stendur að sam­fé­lagi þar sem helm­ingur alls upp­gef­ins auðs fer til rík­ustu Íslend­ing­anna og þar sem rík­asta 0,1 pró­sent lands­manna hefur eign­ast 59 millj­arða nýja millj­arða króna á tveimur árum, fyrir utan pen­ing­anna sem sá hópur felur í aflands­fé­lög­um.

Rík­is­stjórn sem í stað þess að end­ur­heimta traust almenn­ings ákvað að auka, í sam­starfi við flesta hinna flokk­anna á þingi, fram­lög til stjórn­mála­flokka um 127 pró­sent svo þeir hægt sé að stofn­ana­væða þá full­kom­lega. 

Þetta er rétt­læt með nauð­syn þess að stuðla að póli­tískum stöð­ug­leika, sem er ekk­ert annað en kyrr­staða, og skreytt með sjálfs­hóli um árangur í breyt­ingum sem eru allar þess eðlis að þær eru fyrst og síð­ast frið­þæg­ing fyrir því að ráð­ast ekki að rót vand­ans. Vara­litur á svín­ið.

Til að við­halda stöð­ug­leik­anum hafa Vinstri græn síðan eytt þorra kjör­tíma­bils­ins að verja verk sam­starfs­flokka sinna. Í að færa til mörk­in. Í það sem, Drífa Snæ­dal kall­aði að „éta skít“. Afleið­ingin er sú að flokk­ur­inn er nú hald­inn ein­hvers­konar per­sónu­leika­rösk­un. Hann vinnur gegn nán­ast öllu sem hann seg­ist standa fyr­ir. Og ver það sem honum í orði hugn­ast ekki. Aftur og aftur og aft­ur. Skiptir engu hvort þar sé um að ræða ólög­mætt athæfi ráð­herra við skipun dóm­ara, breyt­ingar á veiði­gjöldum sem leiða til lækk­unar þeirra eða hæfi ráð­herra til að sitja áfram í ráðu­neyti þar sem nær allar ákvarð­anir hans hafa beinar fjár­hags­legar afleið­ingar fyrir einn nán­asta vin hans og fyrr­ver­andi vinnu­veit­anda. Manns sem nú er til alþjóð­legrar rann­sóknar vegna mútu­greiðslna, skattsvika og pen­inga­þvætt­is.

Eina sem heldur Vinstri grænum á ein­hvers konar floti er hinn oft á tíðum hæfi­leik­a­ríki og per­sónu­töfr­andi for­sæt­is­ráð­herra. En dýrð­ar­ljómi hennar er eðli­lega far­inn að dofna. Og við flokknum virð­ist ekk­ert bla­sa, að óbreyttu, en áfram­hald­andi hnign­un. Áfram­hald­andi til­færsla á mörk­um. Jafn­vel enda­lok.

Hvað ætlið þið að gera?

Það er dap­ur­legt að fylgj­ast með takt­inum í íslensku sam­fé­lagi í dag. Í kjöl­far síð­ustu stóru spill­inga­mála sem upp hafa komið hefur alltaf von um breyt­ingar fylgt reið­inni og áfall­inu sem fylgt hefur opin­ber­un­inni. Í þetta skiptið virð­ist hins vegar við­mót flestra vera að þau búist ekki við því að Sam­herj­a­málið hafi ein­hverjar afleið­ing­ar. ­Fólk er bara að gef­ast upp. Sætta sig við þetta.

Það virð­ist vera sem van­trú sé til staðar á getu íslenskra rann­sókn­ar­yf­ir­valda til að takast á við rík­ustu og valda­mestu menn lands­ins. Það virð­ist, með réttu, vera algjör van­trú á að stjórn­málin ráði við það verk­efni að taka á mál­inu með fest­u. 

Og það virð­ist, líka með réttu, van­trú vera til staðar að þetta Sam­herj­a­mál, frekar en banka­hrun­ið, Leka­mál­ið, Pana­ma-skjöl­in, Lands­rétt­ar­mál­ið, Upp­reist æru-­málið eða Klaust­ur­mál­ið, og mörg önnur minni en ekki síður alvar­leg mál, sem eiga það öll sam­eig­in­legt ofboðið hafa stórum hluta þjóð­ar­inn­ar, muni leiða til þess að hér verði grund­vall­ar­breyt­ing á leik­regl­un­um. Að á Íslandi verði ráð­ist í kerf­is­breyt­ingar til að leiða af sér breytta menn­ingu sem líður ekki að hér geti lít­ill hópur vald­spilltra og for­ríkra aðila, með til­veru á mörkum mörkum við­skipta og stjórn­mála, hagað sér eins og þeir setji sínar eigin reglur sem gildi ofar þeim almennu.

Bolt­inn er hjá stjórn­mála­mönn­um. Þvert á flokka. Það er komið að ögur­stundu. Hvers konar sam­fé­lag viljum við vera? Fyrir hvað ætlið þið að standa? Hvað ætlið þið að gera?

Eða eigum við bara að kyngja þessu líka, í nafni stöð­ug­leik­ans?