Það er komin kreppa. Hún verður sú dýpsta frá hruni og allt ann­ars eðlis en það sem við höfum und­ir­búið okkur fyr­ir. Þannig er það vana­lega. Orsakir kreppu eru sjaldn­ast þær sömu og síð­ast og oft­ast ein­hverjar sem koma flestum í opna skjöldu.

Allar fyrri áætl­anir og spár eru á nokkrum vikum orðnar úr sér gengn­ar. Fyrir örskömmu síðan stóðum við sem þjóð frammi fyrir því að sam­drátt­ur­inn vegna gjald­þrots WOW air, loðnu­brests og kyrr­setn­ingu 737 Max-­véla Icelandair var í raun ekki sam­drátt­ur, heldur hafði ein­ungis hægst á hag­vext­in­um. Nýj­ustu bráða­birgða­tölur sýndu að hann hefði verið 1,9 pró­sent. 

Samt var til­efni til að bregð­ast við og hið opin­bera hafði boðað miklar inn­viða­fjár­fest­ing­ar, helst eftir að það tæk­ist að selja banka. Nú, á rúmum tveimur vik­um, er allt breytt. Það er eng­inn lengur að tala um að selja banka, enda hluta­bréfa­mark­aðir í frjálsu falli og flestir fjár­festar sem geta að flýja með pen­ing­anna sína í gull eða rík­is­skulda­bréf ýmis kon­ar. 

Ástæðan er útbreiðsla veirunnar sem veldur COVID-19 sjúk­dómnum og áhrif þess á efna­hags­mál heims­ins.

Fram­úr­skar­andi frammi­staða fag­að­ila

Almanna­varn­ar­deild rík­is­lög­reglu­stjóra, sótt­varn­ar­lækn­ir, land­læknir hafa staðið sig frammúr­skar­andi vel í sínum við­brögðum við því að smit greind­ist í fólki á Íslandi. Heil­brigð­is­kerfið er sömu­leiðis að virka eins og það gerir best og sýnir svart á hvítu hversu mik­il­vægur grunnur undir sam­fé­lagi okkar sterkt vel­ferð­ar­kerfi er.

Það er mik­il­vægt að gera allt sem í skyn­sam­legu valdi stendur til að reyna að hefta útbreiðslu smita, halda öllum almenn­ingi vel upp­lýstum um þróun mála, leið­beina um hvernig megi verða að liði til að hraða lokum þessa ástands en sýna líka still­ingu og tala ekki upp afleið­ing­arnar upp í ein­hvers­konar ragnarök sem eru ekki fyr­ir­liggj­and­i. 

Sömu­leiðis mun það reyn­ast okkur far­sælt að hafa hratt og örugg­lega kveðið niður umræður um að fólk í sótt­kví ætti ekki að fá borgað laun. Sú staða er til að mynda talin vera ein helsta ástæða frek­ari útbreiðslu í Banda­ríkj­unum þar sem fjöldi fólks í lág­launa­störfum í miklum tengslum við aðra, til dæmis á mat­sölu­stöðum eða við akstur á fólki, mun margt hvert ekki telja sig geta tekið veik­inda­leyfi ef það finnur fyrir ein­kennum af kór­óna­veirunni.

Snið­göngum póli­tíska tæki­fær­is­mennsku

Það er sér­stak­lega mik­il­vægt við aðstæður sem þessar að snið­ganga múgæs­ing­ar­til­burði tæki­fær­is­sinn­aðra stjórn­mála­manna sem eru að reyna að nýta sér ástandið til að slá póli­tískar keil­ur, meðal ann­ars með því að kalla eftir að land­inu verði lokað án nokk­urra skyn­sam­legra raka eða að neyð­ar­lög verði sett til að „verja ís­­lensk­an land­­búnað og inn­­­lenda fram­­leiðslu mat­væla.“

Öllum verður samt sem áður að vera ljóst að heilsa og vel­ferð lands­manna nýtur for­gangs yfir efna­hags­legar afleið­ing­ar.

Fyrir liggur að þær afleið­ingar verða miklar, sér­stak­lega á fyr­ir­tæki sem starfa í ferða­þjón­ustu. Sviðs­myndir sem teikn­aðar hafa verið upp af Alþjóða­sam­tökum flug­fé­laga (IATA) gera ráð fyrir því að fjöldi þeirra ferða­manna sem heim­sækja Íslands gæti farið niður í 1,6-1,8 millj­ónir í ár. Svart­ari sviðs­myndin myndi þýða að ferða­menn hefðu ekki verið færri hér­lendis frá árinu 2015. 

Til að setja þessar tölur í sam­hengi þá heim­sóttu 2,3 millj­ónir ferða­manna Ísland heim á árinu 2018. Því gæti sú staða verið uppi að á tveggja ára tíma­bili muni ferða­mönnum fækka um nán­ast tvær íslenskar þjóð­ir, en í byrjun árs bjuggu hér­lendis 364 þús­und manns. 

Það mun bíta marga fast, sér­stak­lega þá sem selja gist­ingu í ódýr­ari kant­in­um, mat­sölu­staði og þjón­ustu­fyr­ir­tæki sem hafa skuld­sett sig út frá óraun­hæfum vænt­ingum um áfram­hald­andi vöxt í fjölda ferða­manna um ókomin ár. Mörg fyr­ir­tæki innan þessa mengis höktu í gegnum síð­asta ár með þá einu von fyrir augum að árið 2020 myndi bjarga mál­un­um. Nú er fyr­ir­liggj­andi að sú von er úti. Þau munu fara á hlið­ina.

Krón­unni leyft að veikj­ast

Í upp­gangi síð­ustu ára hefur íslenska krónan orðið ansi sterk. Því hefur fylgt auk­inn kaup­máttur fyrir launa­fólk í land­inu sem hefur getað keypt sér ódýr­ari vörur og þjón­ustu og upp­lifað að krón­urnar þeirra hafa verið meira virði í útlönd­um. 

Frá því að höft voru afnumin að mestu snemma árs 2017 hefur Seðla­banki Íslands notað gjald­eyr­is­vara­forða sinn, sem var orð­inn 822 millj­arðar króna í lok síð­asta árs, til að kaupa eða selja gjald­eyri þegar mikið flökt var á krón­unni. Það var gert til að við­halda stöð­ug­leika. Á síð­asta ári lækk­aði gengi krón­unnar um 3,1 pró­sent, aðal­lega vegna þess að Seðla­bank­inn greip alls tólf sinnum inn í gjald­eyr­is­mark­að­inn til að stilla af kúrs henn­ar. 

Nú er hún hins vegar að veikjast, og veikj­ast hratt. Alls hefur hún gengi hennar lækkað um tæp sjö pró­sent frá ára­mótum og er um 14 pró­sent veik­ari en hún var að jafn­aði á árinu 2018. Nokkrar ástæður geta verið fyrir þessu. Nokkuð ljóst er að ein­hverjir fjár­magns­eig­end­ur, meðal ann­ars erlendis skamm­tíma­sjóð­ir, hafa verið að selja sig niður hér­lendis og flytja fé út úr íslenska hag­kerf­inu. Auk þess hafa útflutn­ings­tekjur vegna ferða­þjón­ustu dreg­ist saman frá því sem áætlað var.

Við­búið er að krón­unni verði „leyft“ að veikj­ast meira til að fjölga krón­unum sem útflutn­ings­grein­arnar fá þegar þær skipta evrum og döl­um. Þetta er hinn venju­bundni sveigj­an­leiki krón­unnar sem margir von­uð­ust til að heyrði sög­unni til.

Afleið­ingin verður sú að við­skipta­jöfn­uður verður hag­felld­ari, aðstæður sumra fyr­ir­tækja til að halda fólki í vinnu betri en kaup­máttur almenn­ings minnkar sam­hliða. Aðlög­unin er tekin út í gegnum vas­ann á launa­fólki.

Veikar aðgerðir

Í gær kynnti rík­is­stjórnin áætlun sína um frek­ari aðgerðir til að mæta efna­hags­legum áhrifum af útbreiðslu veirunnar sem veldur COVID-19. Þær eru sjö tals­ins. Almennt eru aðgerð­irnar frekar veik­ar. 

Fyrirtækjum sem lenda í því sem er skil­greint sem „tíma­bundnir rekstr­ar­erf­ið­leik­ar“ mun fá svig­rúm til að borga skatta og önnur opin­ber gjöld síðar en lög gera ráð fyr­ir. Fella á tíma­bundið niður skatta og álögur á fyr­ir­tæki í ferða­þjón­ustu, til dæmis gis­in­átta­skatt, sem er 300 krónur fyrir hverja selda gistnótt og skilar um 1,2 millj­arðar króna á ári. Í því sam­hengi má þó rifja upp að Sig­urður Ingi Jóhanns­son, for­maður Fram­sókn­ar­flokks­ins, sagði á flokks­þingi flokks­ins fyrir tveimur árum síðan að ætl­unin væri að gistin­átta­skatt­ur­inn færð­ist alfarið yfir til sveit­ar­fé­laga. Því er ríkið að gefa eftir tíma­bundið tekju­stofn sem til stóð, að minnsta kosti sam­kvæmt sam­göngu- og sveita­stjórn­ar­ráð­herra, yfir til sveit­ar­fé­laga. 

Í jafn eins­leitu efna­hags­kerfi og okkar er líka aug­ljóst að áhrifin verða ekki bara á ferða­þjón­ustu, heldur allt atvinnu­líf­ið. Það er skamm­sýnt að ein­blína á sér­tækar aðgerðir fyrir eina atvinnu­grein.

Færa á 30 millj­arða króna sem Íbúða­lána­sjóður á í Seðla­bank­anum inn á inn­láns­reikn­inga í bönkum til að styðja við svig­rúm þeirra til að lána við­skipta­vinum sínum sem lenda í erf­ið­leik­um. Þetta er ekki ný aðgerð enda var greint frá því í nóv­em­ber í fyrra að fækka ætti þeim sem gætu geymt pen­inga á inn­láns­reikn­ingum í Seðla­bank­anum fyrir 1. apríl 2020. Eftir þá dag­setn­ingu, sem er eftir tæpar þrjár vik­ur, má Íbúða­lána­sjóður ekki geyma pen­inga í Seðla­bank­anum hvort eð er. Þegar hafa verið færðar umtals­verðar inn­stæður hans inn í bank­anna, en Íbúða­lána­sjóður geymdi um 80 millj­arða króna í Seðla­bank­anum um mitt á í fyrra.

Grípa á til ráð­staf­ana sem örvað geta einka­neyslu og eft­ir­spurn, til dæmis með skatta- eða stuðn­ings­kerf­um, en það er hvorki útfært né metið í krónum í til­lögum rík­is­stjórn­ar­inn­ar. Þá á að setja auk­inn kraft „í fram­kvæmdir á vegum opin­berra aðila á yfir­stand­andi ári og þeim næst­u,“ en það stóð hvort eð er til og er heldur ekki útfært sér­stak­lega né metið í krón­um. 

Til við­bótar kalla helstu tals­menn sam­taka atvinnu­lífs­ins og banka eftir því að eig­in­fjár­aukar sem lagðir eru á banka verði afnumd­ir, að banka­skattur verði látin heyra sög­unni til, að ríkið kaupi sér­tryggð skulda­bréf af fast­eigna­fé­lögum og taki hluta af áhætt­unni sem fylgir því að lána meira. 

Í morgun lækk­aði svo Seðla­banki Íslands vexti sína niður í 2,25 pró­sent. Þeir hafa nú helm­ing­ast á tíu mán­uðum og hafa aldrei í sög­unni verið lægri. Sam­hliða ákvað pen­inga­stefnu­nefnd hans að lækka með­al­tals­bindi­skyldu inn­láns­stofn­ana niður í núll pró­sent.

Til­færsla og sam­þjöppun eigna

Við aðstæður eins og þær sem nú eru uppi á Íslandi er lík­legt að mis­skipt­ing eigna og tekna geti auk­ist. Líkt og Gylfi Zoega, pró­fessor í hag­fræði, skrif­aði í Vís­bend­ingu 14. febr­úar síð­ast­lið­inn þá er vert fyrir þá sem fagna öllum vaxta­lækk­unum að minna á að vaxta­lækkun felur í sér til­færslu á tekjum frá fjár­magns­eig­endum til skuld­ara. Og stærstu fjár­magns­eig­end­urnir hér­lendis eru líf­eyr­is­sjóðir lands­manna með eigir upp á rúm­lega fimm þús­und millj­arða króna. 

Gylfi benti líka á aðrar óæski­legar afleið­ing­ar. „Lágt vaxta­stig verður til þess að verð hluta­bréfa hækkar og dýrar fast­eignir hækka meira en þær sem minni eru sem eykur mis­skipt­ingu eigna og tekna. Skuld­setn­ing heim­ila og fyr­ir­tækja eykst sem gerir þau við­kvæm fyrir vaxta­hækk­unum í fram­tíð­inni – efna­hags­reikn­ingar verða brot­hætt­ir. Fyr­ir­tæki taka lán til þess að fjár­magna óarð­bærar fjár­fest­ingar og fjár­festar taka meiri áhættu í fjár­fest­ingum sín­um. Eftir að hafa haft mjög lága vexti árum saman þá er arð­semi nýfjár­fest­inga orðin lítil og erfitt að hækka vaxta­stigið aftur eins og Evr­ópu­lönd­in, Bret­land og Banda­ríkin eru að reyna um þessar mund­ir­.“ 

Hvað er líf­væn­legt fyr­ir­tæki?

Á fundi for­svars­manna rík­is­stjórn­ar­innar í gær, þar sem aðgerðir vegna aðstæðna voru kynnt­ar, sagði Bjarni Bene­dikts­son, fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra, að rík­is­stjórnin hefði þegar hafið sam­starf við ­Sam­tök fjár­­­mála­­fyr­ir­tækja til að tryggja greiðar boð­­leiðir á milli. „Eins lík­a til þess að gera kröfu um að sam­hliða mög­u­­legum slíkum aðgerðum stjórn­­­valda að þá séu menn skipu­lagðir í því að veita líf­væn­­legum fyr­ir­tækjum sem lenda í tíma­bundnum lausa­­fjár­­skorti súr­efn­i.“

Því stöndum við frammi fyrir þeirri spurn­ingu að ein­hver innan hins opin­bera eða bank­anna er að fara að ákveða hvaða fyr­ir­tæki í heilum geira, ferða­þjón­ust­unni, séu líf­væn­leg og hver ekki. Ljóst er að þegar hefur skap­ast úlfúð vegna aðgerð­anna innan þess geira, þar sem einu nýju beinu aðgerð­irnar sem kynntar hafa ver­ið, afnám gistin­átta­skatts, bein­ast ein­ungis að þeim sem selja gist­ingu innan ferða­þjón­ust­u. 

Við þessar aðstæður skap­ast líka freistni­vandi til að velja og hafna út frá öðrum for­sendum en sann­girni. Fyrir þeim freistni­vanda stóðum við líka frammi fyrir eftir banka­hrunið og það er óhætt að full­yrða að skiptar skoð­anir eru uppi um hversu vel hafi verið haldið á end­ur­út­deil­ingu gæð­anna þá.

Katrín Jak­obs­dóttir for­sæt­is­ráð­herra sagði á blaða­manna­fund­inum að við­náms­þróttur íslenska kerf­is­ins til að takast á við þær aðstæður sem væru uppi væri mik­ill. Auk þess byggjum við yfir reynslu úr hrun­inu til að takast á við svona hluti „eins og við munum öll.“

Það er rétt hjá for­sæt­is­ráð­herra. Geta okkar til að takast á við áfall er ein sú besta í heimi. Skulda­staðan þjóð­ar­bús­ins hefur kúvenst á örfáum árum. Svig­rúm er til staðar til að auka opin­berar fjár­fest­ingar hratt ef með þarf, meðal ann­ars með lán­töku sem býðst nú á nei­kvæðum vöxt­um. Óskuld­settur gjald­eyr­is­vara­forði þjóð­ar­bús­ins er risa­stór, eða á níunda hund­rað millj­arðar króna. Banka­kerfið er nán­ast ein­ungis íslenskt og var þrifið eftir end­ur­reisn með handafli fyrir rúmum ára­tug síð­an. Sömu sögu er að segja um stóran hluta atvinnu­lífs­ins.

Talið til allra

En lyk­il­at­riðið er að gæta að heild­rænum áhrifum þeirra aðgerða sem gripið verður til. Líkt og Drífa Snædal, for­seti ASÍ, benti rétti­lega á í stöðu­upp­færslu á Face­book í gær þá skorti til­finn­an­lega uppá skila­boð rík­is­stjórn­ar­innar til launa­fólks og almenn­ings í land­inu á blaða­manna­fund­inum um aðgerðir vegna COVID-19. „Hvergi var minnst á sam­ráð við sam­tök vinn­andi fólks, aðeins sam­ráð við sam­tök fjár­mála­fyr­ir­tækja. Ekki var minnst á við­brögð við stór­auknu atvinnu­leysi sem nú þegar er orðið að veru­leika og fyr­ir­sjá­an­legum sam­drætti næstu vikur og mán­uði. Hvergi var minnst á að efla hin félags­legu stuðn­ings­kerfi sem sann­an­lega er þörf á þegar gefur á bát­inn. Því miður var farið í gam­al­kunn við­brögð þar sem ein­blínt er á efna­hags­kerfið án þess að ræða félags­leg úrræði og aðgerðir til stuðn­ings við launa­fólk og allan almenn­ing.“

Þetta er rétt­mæt athuga­semd, sér­stak­lega í ljósi þess að við erum enn að glíma við margar nei­kvæðu afleið­ingar þeirra aðgerða sem gripið var til í hrun­inu, og styrktu stöðu margra fjár­magns­eig­enda en gerðu ekk­ert til að bæta stöðu margra lægri settra hópa. Þvert á móti má færa rök fyrir því að þeim sé kerf­is­lega haldið niðri með aðgerðum sem leiða til þess að stærri hluti af ráð­stöf­un­ar­tekjum þeirra fara í að borga fyrir hús­næð­is­kostn­að.

Síðan þá hefur verið ráð­ist í ýmis konar „leið­rétt­ing­ar“ sem nær allar hafa beinst af öðrum en þeim sem þurfa mest á þeim að halda. Fyrir vikið hefur mynd­ast vísir að stétta­stríði á Íslandi þar sem fátækt og fáskipt fólk sem hefur verið skilið eftir hefur risið upp og kraf­ist úrbóta. 

Við erum í dauða­færi til þess að takast vel á við þær krefj­andi aðstæður sem íslenskt sam­fé­lag stendur efna­hags­lega frammi fyr­ir. Til þess þurfa ráða­menn að stiga upp, ráð­ast í ákveðnar aðgerðir sem bein­ast að sem flestum sviðum sam­fé­lags­ins og tala til allra. 

Ekki bara val­inna „líf­væn­legra“ fyr­ir­tækja eða fjár­magns­eig­enda.