Núna á þessum krefj­andi og erf­iðu tímum er Íslenskt sam­fé­lag að upp­lifa tíð­ar­anda sem hefur ekki sést lengi vel eða kannski árið 1918. En þá var það Spænska veikin sem barst til Íslands og hafði áhrif á fjölda manns (hér). Núna er það vágest­ur­inn Covid-19 sem hefur tekið sér ból­festu í sam­fé­lag­inu með einum og öðrum hætti. Þessi gestur er meðal ann­ars nú þegar far­inn að hafa áhrif á efna­hag, vel­ferð, menntun og heil­brigði fólks­ins hér í land­inu. Það getur haft í för með sér miklar áhyggj­ur, óvissu, kvíða, mögu­lega dep­urð og áföll. Við eigum eftir að horfa upp á birt­ing­ar­mynd sem lík­ist spænsku veik­inni og banka­hrun­inu árið 2008 að ein­hverjum hluta til. Af slíkri óvissu vitum við af og höfum séð áður.

Til hlið­sjónar höfum við mýmörg erlend dæmi eins og jarð­skjálft­inn árið 2004 sem skall á ind­versk höf sem náði til Indónesíu, Taílands og nær liggj­andi löndum með 9.2 á Richt­er. Þessar nátt­úru­legu ham­farir höfðu áhrif á ógrynni af fólki og lét­ust meðal ann­ars 230,000 manns af völdum þeirra afla. Annað dæmi er útbreiðsla á E­bólu vírusnum árið 2014 í Afr­íku sem náði mest til Gínea, Líbería og Síerra ­Leó­ne. Þessi vírus hafði áhrif á 28,616 manns þar sem 11,310 létu líf­ið. En heim­ildir um þessa atburði fást (hér, hér og hér).

Þannig erf­ið­leikar hafa verið á þrösk­uld­inum hjá okkur Íslend­ingum í einni eða annarri mynd í gegnum tíð­ina. En mun­ur­inn á okkur í dag og þegar Spænska veikin kom, ham­far­irnar við ind­versk höf og E­bóla vírus­inn í Afr­íku er að við búum í vest­rænu sam­fé­lagi. Þar af leið­andi við þau for­rétt­indi að við höfum sterka inn­viði eins og heil­brigð­is, mennta, vel­ferðar og fjár­hags­legt kerfi þannig að höggið frá­ Covid-19 mun aldrei hafa eins mik­ill áhrif á okkur eins og Spænska veik­in, ham­far­irnar og E­bóla vírus­inn gerðu. Við getum farið í upp­bygg­ingu fyrr en ella og við getum náð and­legri og lík­am­legri heilsu upp á ný áður en líður undir lok. Líka að hér er verið að greina Covid-19 nán­ast jafn­skjótt og það orsakast og fyr­ir­byggja en meiri útbreiðslu til­ ­sam­an­burð­ar­ við Spænsku veik­ina og E­bólu vírus­inn.

Það skiptir veiga­miklu máli að við sjáum þennan mis­mun og getum virki­lega tekið hann inn á okkur til að sjá hvað við höfum mikið for­skot miðað við það sem er talið fyrir ofan. Að við getum metið það sem við höf­um, eigum og getum gert í kjöl­far­ið. Sterkt for­dæmi fyrir þeirri hugsun býr í hug­myndum geð­lækn­is­ins, Vikt­or Frank­l´s, sem lifði af nas­ista útrým­ing­ar­búðir í seinn­i heims­styrj­öld­inni. Ég hef áður lagt áherslur á hans hugsun og fram­kvæmd í öðrum grein­um hér og hér. En hann var hug­mynda­smiður að því hvernig við „finnum til­gang­inn“ með erf­ið­leik­unum eða í óum­flýj­an­legum áhyggjum en á sama tíma yfir­stígið þær með jákvæðum og upp­byggi­legum hætt­i. Frank­l telur að ein­stak­ling­ur­inn þurfi að nota við­horfs­breyt­ingu eða „öf­uga nálg­un“. En þetta allt kemur fram í bók­inni hans „Man ­Se­arch ­for ­Mean­ing“ sem kom út árið 1946. Áður en það verður fjallað um „öfug nálg­un“ þarf að skilja af hverju Frank­l vill meina að við þurfum að finna til­gang­inn.

Að finna til­gang­inn

Í bók­inni „Man ­Se­arch ­for ­Mean­ing“ lýsir hann ástand­inu í útrým­ing­ar­búð­unum sem fangi í seinni heims­styrj­öld­inni þar sem frelsið til að lifa var af skornum skammti  og mátti minnstu muna af ástæð­unni að ein­stak­ling­ur­inn væri tek­inn af lífi. Hann talar um hörmu­lega tíma þar sem til­gangs­leysið er yfir­vof­andi og auð­velt að missa von­ina og trúna fyrir betri tím­um.  Á svip­uðum tíma sat Frank­l inn í sínu her­bergi og velti fyrir sér ang­ist­un­um, reið­inni, mann­vonskunni, hatr­inu og þessu heift­ar­lega sam­bandi sem mynd­að­ist á milli manna í búð­un­um. Velti mikið fyrir sér hvernig væri hægt að hugsa skýrt og greini­lega þrátt fyrir þessar aðstæð­ur. Hann hafði það af vana að skrifa sínar hugs­anir og sitt sál­ar­líf niður í stíla­bók sem hjálp­aði honum að við­halda þeirri hugsun að þessu myndi ljúka fyrr en síð­ar. En við og við, var inn­lit og fata­skipti hjá föng­unum sem varð til þess að Frank­l missti stíla­bókina sína á einu augna­blik­i. 

En eftir að fata­skiptin voru yfir­stað­in, fann hann miða í buxna­vas­anum sem stóð á „ég trúi“ sem Frank­l hugs­aði mikið um. Hvað eig­in­lega þýddi þessi miði? Það rann upp fyrir honum fljót­lega að hann ætti að halda áfram að skrifa sem hann gerði en í minni mæli enda munur á stíla­bók og blað­snepli. Frank­l stóð í þeirri merk­ingu að hans leið til að kom­ast í gegnum þessa erf­ið­leika var að skrifa sig frá þeim í anda stóískra hug­suða. Þeg­ar Frank­l slapp úr útrým­ing­ar­búð­unum og náði að lifa af þessa sál­fræði­leg­u ang­ist var hann stað­ráð­inn á því að finna leið fyrir ein­stak­ling­inn til að geta tek­ist á við sinn sárs­auka, sína þján­ingu og erf­ið­leika. Með þessu byrjar hann með til­vist­ar­með­ferð eða Logother­ap­hy ­sem snýr að því að finna til­gang­inn með þeim erf­ið­leikum sem standa and­spænis okkur og gefa þeim djúp­stæða merk­ingu. Með þessu þró­aði hann ákveðna aðferð til við­horfs­breyt­inga sem hann kallar „öf­uga nálg­un“.

Öfug nálgun

Frank­l vill meina að þegar erf­ið­leikar eiga sér stað, á ein­stak­ling­ur­inn að líta inn á við og skoða umhverfið sitt. Að hafa vilj­ann fyrir því að finna merk­ingu fyrir þeim erf­ið­leikum er ekki auð­velt verk­efni en nauð­syn­legt til að geta yfir­stígið þá. Í ljósi þess talar hann um að nota svo­kall­aða „öf­uga nálg­un“ eða „para­dox­ical in­tentions“. Þessi aðferð snýr að því að ein­stak­ling­ur­inn á að snúa erf­ið­leik­unum við og horfa á þá frá öðru sjón­ar­horni þannig að hann setur sig í spor ann­arra með sína erf­ið­leika. Með því nær hann að fjar­lægj­ast raun­veru­leik­ann en á sama tíma öðl­ast nýja sýn á hann. Í þessu ferli fer ein­stak­ling­ur­inn að finna fyrir þakk­læti og auð­mýkt gagn­vart sínum erf­ið­leik­um. Þegar ein­stak­lingur fer að finna slíkt getur hann farið að horfa á sína erf­ið­leika og lág­marka styrk­leika þess þannig að sárs­auk­inn, þján­ingin hefur ekki eins sterka þýð­ing­u. 

Hann horfir ekki á erf­ið­leik­ana sem enda­stöð með til­lit til til­gangs­leys­is­ins því þeir vega ekki eins þungt og áður fyrr. Hann vildi líka meina með þessu fer ein­stak­ling­ur­inn að hugsa út fyrir sínar áhyggjur og nær hann að stað­setja erf­ið­leik­ana með rétt­mæt­ari hætti. Það auð­veldar ein­stak­lingi þrátt fyrir erf­ið­leik­ana og eykur lík­urnar á að hann fer frekar að finna leið til að styrkja sig og efla sig sem um mun­ar. Hann vildi alls ekki gera lítið úr erf­ið­leikum fólks en taldi að fólkið væri stundum að ofgera og of hugsa sína erf­ið­leika. Í því sam­hengi, komst hann að því að ein­stak­ling­ur­inn væri oft að leita af stuttum leiðum til að sigr­ast á erf­ið­leik­unum með því að festa sig í flóknum löng­unum þannig að lausn á þeim hafði oft í för með sér flóknar leiðir í gegnum lang­an­irn­ar.

Hugs­un Frank­l´s

Á þessum fáheyrðu tímum í vest­rænu sam­fé­lagi eða á Íslandi er við­eig­andi að leita í hugs­un­ar- og gjörða­forða Vikt­or Frank­l´s og hvernig við ætlum að hugsa og kom­ast í gegnum þessa erf­iðu tíma. Við getum hugsað hvernig það hafi verið að lifa á Íslandi þegar Spænska veikin herj­aði á for­feður okk­ur. Þar var ekki beint vel­ferð­ar­ríki eins og við búum við, þar bjó fólk í ónýttum húsum með óhrein­indi sem við þekkjum ein­göngu með ógagn­virkum hætti í gegnum sjón­varp eða inter­net­ið. Sumir senni­lega heim­sótt svip­aða staði en aðeins sem ferða­langur tíma­bund­ið. Í fram­haldi getum við síðan horft til jarð­skjálft­ans við ind­verska hafið sem eyði­lagði heilu hús­in, ­stofn­an­ir og tók þús­undir manns­lífa. En þessi staðir höfðu ekki björgin okkar til að fyr­ir­byggja og vinna á sama tíma á þessum nátt­úr­lega vágesti. Vegna þess að nátt­úru ham­far­irnar komu skyndi­lega og það var ekk­ert hægt að gera annað en að biðja til hins heilaga anda og vona það besta. Á meðan höfum við fengið góðan fyr­ir­vara til að geta brugð­ist við þessum óboðna gesti, skipu­lagt áætl­anir til að fyr­ir­byggja svo að hann hafi ekki eins skað­leg áhrif og hann hefur gert í Ítal­íu. Þannig við búum við gríð­ar­legt stuðn­ings­net sem heldur utan um okkur sem býr í heil­brigðis og mennta­stofn­un­um. Þetta getur auð­veldað okkur að sjá tæki­færi og horfa á þetta sem áskorun frekar en frá­hrind­andi verk­efni.

Í þessu sam­bandi er hægt að horfa líka til­ E­bólu vírus­ins ­sem lagð­ist á góðan hluta af Afr­íku og fólk gat í raun og veru ekk­ert brugð­ist við þar sem hvorki var bún­aður eða tækni til að greina og aðstoða fólk­ið. Þar þurfti hver og einn að bíða eft­ir­tektar í fátækum hverfum þar sem óhrein­indi og eft­ir­lit var eins skert og við getum rétt svo ímyndað okk­ur. Þar barð­ist heil­brigð­is­starfs­fólk og sjálf­boða­liðar við að finna fólkið í allri þess­ari óreiðu og grennsl­ast fyrir í ónýttum hús­um. Á meðan við höfum starfs­fólk í heil­brigð­is- og mennta­stétt­inni sem stendur í fram­lín­unni í hraustum bygg­ing­um. Það er sömu­leiðis greið­ari leið og aðgangur að fólk­inu í land­inu þar sem fólk er líka að gefa sig fram.

Í þessu sam­hengi, er hægt að hugsa til þess þeg­ar Frank­l var að vinna sig úr sínum aðstæðum þar sem hann bjó við hörmu­legar aðstæð­ur, fastur inn­ i her­bergi mögu­lega ekki með glugga og skert frelsi til að athafna sig. Hann var sömu­leiðis í troðn­ingi hvort sem það var að sækja sér­ ­nauð­synjar eins og vatn, mat eða annan varn­ing. Hann gat ekki leyft sér að fara út að labba, skokka eða keyra í bíl á milli staða. Hann gat ekki pantað sér þjón­ustu á inter­net­in­u hvort sem það eru mat­ar­inn­kaup eða í formi afþrey­ing­ar. Hann bjó ekki í sinni eigin íbúð, með rúmi, sófa, kaffi­bolla og gat unað sér til dund­urs að lesa bók eða spila spil með fjöl­skyld­unni. Þannig að horfa á erf­ið­leik­ana frá sjón­ar­horn­i Frank­l´s og beita hans hugsun varð­andi „öf­uga nálg­un“ er við­eig­andi þegar við mætum okkar erf­ið­leik­um.

Þannig að, í heild­ar­mynd­inni erum við vel í stakk búinn til að geta svarað þessum aðstæðum og berj­ast við þessa vá. Á sama tíma getum við horft til þess hvernig þetta hefur átt sér þegar Spænska veikið reið yfir árum áður á Íslandi og hvernig þetta hefur verið í öðrum löndum eins og við Ind­verska hafið og hluta af Afr­íku með því að beita „öf­ugri nálg­un“ Frank­l´s. Að horfa á okk­ur, hvað við höfum það gott og hvað við erum í mun betri stöðu til að geta tekið þátt í þessu sam­fé­lags­lega verk­efni. Margir hverjir búa við ríku­legar og gef­andi aðstæður sem aðstoða þau við að bregð­ast við þessum kring­um­stæðum bæði fjár­hags­lega og félags­lega. Að líta á þessar áhyggjur frá öðrum sjón­ar­hornum færir okkur bæði þakk­læti og auð­mýkt sem verður til þess að við er til­bún­ari til að takast á við þessar krefj­andi og sér­stöku aðstæð­ur. Að nýta sér hugs­un Frank­l´s ­sem náði að lifa af seinn­i heims­styrj­öld­ina ­sem er áreið­an­legt vega­nesti enda einn af þeim rétt­mæt­ustu hugs­uðum síð­ast­liðnu 60 ár sem ætti að geta hug­hreyst okkur í að breyta erf­ið­leikum í styrk­leika. Þrátt fyrir áhyggj­ur, sárs­auka, þján­ingu og erf­ið­leika sem virð­ast vera óum­flýj­an­legir um stund, þrátt fyr­ir, er hægt að byggja upp von og trú til að yfir­stíga og finna merk­ingu í allri þess­ari óvissu.

Höf­undur er seiglu­ráð­gjafi.