Íslend­ingar hafa að mestu tekið COVID-19 aðgerðum stjórn­valda með stóískri ró. Við höldum okkur heima, virðum flest sótt­kví­ar-, félags- og ein­angr­un­ar­regl­ur. Við sættum okkur við það að krísu sem þess­ari fylgir kostn­aður sem fólk greiðir með atvinnu­missi og fyr­ir­tæki með gjald­þrotum og tekju­tapi. Við skiljum og sættum okkur við það að það kostar að bjarga manns­lífum [1]. 

Stundum heyr­ast þó raddir sem minna á það að ekki sé gáfu­legt kreista allt líf úr hag­kerf­inu. Rökin eru á þann veg að vos­búðin sem fylgir höml­unum sé í raun verri en veik­indin og dauð­inn sem fylgir COVID-19. Eins og hinn óþol­andi for­seti Banda­ríkj­anna, Don­ald Trump, apaði eftir frétta­stöð­inni Fox: „Lyfið má ekki gera meiri skaða en vanda­mál­ið.“

Annar hópur gagn­rýnenda vill meina að hag­kerfið skipti ekki svo miklu máli. Það sem skiptir máli er að bjarga manns­líf­um. Þessi hópur vill lág­marka veik­indi og dauða, af völdum COVID. Í þeirra huga má þannig skipta út hag­vexti og fá í stað­inn betri heil­brigðis­út­kom­ur.

Báðir hóp­arnir eru að sjálf­sögðu ýktir – jafn­vel öfga­fullir – og í öllu falli ekki lýsandi fyrir sam­fé­lagið í heild. Og í takt við aðra öfga­hópa hafa báðir þessir hópar rangt fyrir sér.

Munið eftir 2009?

Fyrir rúm­lega 10 árum lauk ein­hverju mesta stuði í hag­sögu Íslands. Á árunum 2004–2007 óx hag­kerfið okk­ar, ár eftir ár, eins og eng­inn væri morg­un­dag­ur­inn. Skjár Einn hélt hvert partíið á fætur öðru, Jón Ásgeir keypti alls­konar búðir á Oxford Street og Ólafur Ragnar Gríms­son útskýrði fyrir útlend­ingum hvernig fjár­mála­frum­kvöðla­snilld Íslend­inga ætti sér beinar rætur að rekja í vík­ingagen okk­ar. Þó genið virð­ist hafa legið dor­m­ant í u.þ.b. 1000 ár, þar á und­an.

Því­lík stemm­ing.

Á árunum 2004 til 2007 óx vergur lands­fram­leiðslu um 22%. Á sama tíma­bili uxu tekjur hins opin­bera um 31%. Og þar sem ríkið hafði úr miklu að moða eyddi ríkið í alls­konar upp­bygg­ingu og félags­lega þjón­ustu, þar á meðal í heil­brigð­is­kerf­ið. Útgjöld á tíma­bil­inu til heil­brigð­is­mála uxu um 11% [2].

Árið 2008, þegar fjár­mála­frum­kvöðla­snilld­ar­genið lagð­ist aftur í dvala, fór hag­kerfið á hlið­ina. Rétt eins og vöxtur hag­kerf­is­ins fyrir hrun leiddi til auk­inna rík­is­tekna, þá leiddi sam­drátt­ur­inn í efna­hags­líf­inu á árunum eftir hrun til raun­veru­legs sam­dráttar [3]. 

Á sam­drátt­ar­ár­unum miklu, 2008 – 2011, skrapp íslenskt hag­kerfi saman sem nemur 9%. Tekjur hins opin­bera dróg­ust saman um 15% og útgjöld til heil­brigð­is­mála um 11%. Með öðrum orð­um, þegar Ísland varð fátækara, varð heil­brigð­is­kerfið okkar það líka.

Tafla 1: Valdar hag­stærðir á árunum fyrir og eftir hrun

Áfram vel­megun – úúú á vol­æði

Við upp­haf 19. aldar lét­ust um 10% íslenskra barna á sínu fyrsta ald­ursári. Mæður lét­ust reglu­lega við barns­burð og aðrir máttu lofa sig sæla ef þeir lifðu til fimm­tugs. Í dag tökum við flest því sem sjálf­sögðum hlut að eign­ast heil­brigð börn, lifa heil­brigðu lífi og deyja eld­göm­ul.

Sömu sögu má segja frá Evr­ópu, Amer­íku, Ástr­alíu og Jap­an. Þar má fólk búast við að lifa til átt­ræðs, í minnsta lagi. Að sama skapi er dán­ar­tíðni unga­barna ljósári frá því sem hún var fyrir 100 árum. Ástæðan er sú að þessar þjóðir skarta allar flottum hag­kerf­um, sem ríkið hefur tekjur af og notar hluta þeirra til þess að byggja upp heil­brigð­is­kerfi, beint eða óbeint, þegnum sínum til heilsu­bót­ar. 

Sömu sögu er þó ekki að segja frá þjóðum sem ekki skarta eins flottum hag­kerf­um. Í Níger­íu, Angóla og Chad eru aðeins hinir heppnu á lífi þegar kemur að því að halda upp á fimm­tugs afmæl­ið. Ástæðan er, að hluta til sú, að í fátæk­ari hag­kerfum verða ekki til næg verð­mæti og því eru tekjur hins opin­bera litlar og enn minna af þeim fer í að byggja upp heil­brigð­is­kerfi [4].

Mynd 1: Sam­band með­al­ævi­lengdar og lands­fram­leiðslu á mann

Fram á veg­inn

Vissu­lega er það rétt að setja á hömlur á fólk og hægja á útbreiðslu hins ömur­lega COVIDs. Það er engin bót í því að leyfa sjúk­dómnum að leika lausum hala og smita alla í einu. Ólíkt því sem Trump virð­ist trúa – engar höml­ur, engin kreppa – þá fer hag­kerfið líka í hnút ef COVID-19 fær að breiða úr sér eins og ástr­alskur skóg­ar­eld­ur. Ef við liggjum öll með bull­andi pest mán­uðum saman í bólinu, og heil­brigð­is­kerfið okkar lamast, þá verður verð­mæta­sköp­unin á Íslandi heldur ekki mik­il. 

Fyrir utan það, þá er það þess virði að fórna ein­hverri vel­megun til þess að bjarga manns­lífum – þau eru líka ein­hvers virði. 

En ef við förum ekki ein­hvern tíma að mæta aftur í vinnu og skapa verð­mæti, þá heldur áfram að hæg­ast á lands­fram­leiðslu­vél­inni og á meðan það hægist á henni, þá hægist á tekju­söfnun rík­is­ins. Og þegar hægist á tekju­söfnun rík­is­ins, þá mynd­ast halli og ríkið byrjar að safna skuld­um. 

Einn dag­inn mun ein­hver stjórn­mála­flokkur kom­ast til valda með það að lof­orði að draga úr skuldum rík­is­ins. Það eru aðeins tvær leiðir til þess: Hækka skatta eða draga úr útgjöldum [5] og lík­lega verða útgjöldin verði fyrir val­inu. Þegar sá dagur gengur í garð verður heil­brigð­is­kerfið lík­lega fyrir val­inu. Sá nið­ur­skurður mun kosta heilsu, vel­megun og líf, þeirra sem þurfa þá á kerf­inu að halda. 

Punktar höf­undar

[1] Að sjálf­sögðu er einnig ráð­ist í aðgerðir til að koma í veg fyrir ófremd­ar­á­stand á heil­brigð­is­stofn­unum og víðar í þjóð­fé­lag­inu (ófremd­ar­á­stand sem einnig kostar heilsu og manns­líf).  

[2] Ég not­ast við raun­tölur í gegnum alla grein­ina. Það er að segja, ég hef deilt öllum krónu­tölum með vísi­tölu neyslu­verðs þess árs, grunn­ur­inn er 2019.

[3] útgjöld rík­is­ins aftur á móti tóku stökk, en það er önnur saga og var það vegna björg­unar bank­anna. Hag­fræð­ingar eru flestir sam­mála því að á kreppu tímum beri rík­inu að standa í halla­rekstri og halda þannig efna­hags­líf­inu á floti. Stað­reyndin er þó sú að of mik­ill halla­rekstur er póli­tískt óvin­sæll og ef rík­is­skuldir vaxa of hratt og mikið getur það til lengri tíma sýkt efna­hags­kerfið af skuld­ar­-COVID. Því er ávallt pressa á stjórn­mála­menn að hag­ræða ein­hver­stað­ar. Þar sem heil­brigð­is­kerfið telur um 20% af útgjöldum hins opin­bera, væn­legt til vinn­ings tekið fyr­ir.

[4] Það eru vissu­lega fleiri ástæður fyrir lélegum heil­brigðis­út­komum í þriðja heim­in­um, en það segir sig sjálft að heil­brigð­is­kerfi þarfn­ast auð­linda og ef ekki þau eru ekki sköpuð er ekki hægt að byggja upp kerf­ið. 

[5] Reyndar er tækni­lega séð þriðja leiðin til. Hún felur í sér að auka enn frekar verð­mæta­sköpun sam­fé­lags­ins og láta hag­vöxt­inn sjálfan sjá um að auka tekjur rík­is­ins sem svo dregur úr skuldum rík­is­ins, sem hlut­falli af tekjum rík­is­ins (eða sem hlut­fall af lands­fram­leiðslu).