17. Til að efla íslensku og tryggja fram­tíð hennar er mik­il­vægt að láta aldrei skort á íslensku­kunn­áttu bitna á fólki eða nota hann til að mis­muna því á ómál­efna­legan hátt.

Nú hafa verið lögð fram drög að frum­varpi um að bæta í stjórn­ar­skrá ákvæð­inu „Ís­lenska er rík­is­mál Íslands og skal rík­is­valdið styðja hana og vernda“, og sam­svar­andi ákvæði um íslenskt tákn­mál. Þótt engin ástæða sé til að amast við þessu er rétt að minna á að í til­lögum Stjórn­laga­ráðs að nýrri stjórn­ar­skrá er svohljóð­andi ákvæði: „Öll erum við jöfn fyrir lögum og skulum njóta mann­rétt­inda án mis­mun­un­ar, svo sem vegna […] tungu­máls […].“ Í skýr­ingum við þetta seg­ir: „Þessu ákvæði er ætlað að úti­loka mis­munun gagn­vart fólki sem talar annað mál en íslensku eða aðra mál­lýsku en þá sem ráð­andi er í sam­fé­lag­inu hverju sinn­i.“

Á sein­ustu árum hafa iðu­lega birst fréttir um að erlent afgreiðslu­fólk á hót­el­um, veit­inga­stöðum og í versl­unum verði fyrir aðkasti vegna skorts á íslensku­kunn­áttu. Það er vit­an­lega óvið­un­andi – bar­átta fyrir íslensk­unni má aldrei snú­ast upp í þjóð­rembu og hana má aldrei nota til þess að úti­loka fólk á ómál­efna­legan hátt eða gera með ein­hverju móti lítið úr því. Vissu­lega getur í sumum til­vikum verið mál­efna­legt að gera kröfur um íslensku­kunn­áttu „til að tryggja skil­virk sam­skipti við við­skipta­vini, þar á meðal í störfum í þjón­ustu­geir­an­um“, en þetta er við­kvæmt og vand­með­farið mál.

Sú hætta er fyrir hendi að íslenskan verði not­uð, með­vitað eða ómeð­vit­að, til að búa til lag­skipt þjóð­fé­lag þar sem ann­ars vegar erum „við“, fólk sem ræður öllu í þjóð­fé­lag­inu, m.a. í krafti mál­fars­legra yfir­burða, og situr að bestu bit­unum hvað varðar mennt­un, tekjur o.s.frv. – og svo „hin“, fólk af erlendum upp­runa, jafn­vel önnur og þriðja kyn­slóð inn­flytj­enda, sem hefur ekki gott vald á íslensku og kemst þess vegna hvergi áfram en situr eftir ómenntað í lág­launa­störf­um, áhrifa­laust um umhverfi sitt og fram­tíð. Hugs­an­lega kæra sumir atvinnu­rek­endur sig ekk­ert um að erlent starfs­fólk þeirra læri íslensku því að þá gæti það farið að gera meiri kröfur og átta sig betur á rétt­indum sín­um.

Ef fólk úr þessum hópi ætlar sér að taka virkan þátt í þjóð­fé­lag­inu, t.d. í stjórn­mál­um, fær það iðu­lega á sig  óvægna gagn­rýni vegna ófull­kom­innar íslensku­kunn­áttu. Fyrir utan þann skaða sem þetta veldur fólk­inu sem í því lendir er þetta stór­hættu­legt fyrir lýð­ræðið og býr til jarð­veg fyrir lýð­skrum og öfga­stefn­ur. Ef inn­flytj­endur verða 15-20% lands­manna innan fárra ára hefur það vita­skuld áhrif á stöðu íslensk­unnar sem til skamms tíma var ein­ráð á öllum sviðum þjóð­fé­lags­ins. Þessi breytta staða skapar spennu milli íslensku og ensku – og hugs­an­lega einnig milli Íslend­inga og inn­flytj­enda.

Við þurfum að finna leið sem tekur til­lit til útlend­inga og gerir þeim kleift að bjarga sér í sam­fé­lag­inu, án þess að íslenskan verði ævin­lega víkj­andi. Það er ekki ein­falt mál að halda íslensk­unni á lofti, halda því til streitu að hún sé not­hæf og notuð á öllum sviðum, en jafn­framt gæta þess að íslensku­kunn­átta og -færni sé aldrei notuð til að mis­muna fólki. Það er brýnt að stjórn­völd móti stefnu í þessum mál­um. Fólki sem ekki hefur íslensku að móð­ur­máli mun fara fjölg­andi hér á landi á næstu árum og það er mik­il­vægt að það vilji læra íslensku – og eigi þess kost.