Umræða um íslenskt mál, stöðu þess og framtíð er alltaf í gangi og alltaf tímabær. Iðulega litast sú umræða samt af órökstuddum fullyrðingum og sleggjudómum í stað þess að byggjast á þekkingu, hófsemi og umburðarlyndi. Umræða af því tagi er ekki í þágu íslenskunnar.
Í fyrra datt mér í hug að reyna að leggja mitt af mörkum til uppbyggilegrar og málefnalegrar umræðu um íslenskuna og tók saman heilræði eða boðorð um málrækt sem á endanum urðu 20 talsins. Þessi heilræði, sem hefjast öll á „Til að efla íslensku og tryggja framtíð hennar er mikilvægt að …“, setti ég á heimasíðuna mína í haust og dreifði á Facebook og víðar.
Við nánari íhugun fannst mér ástæða til að fylgja þessum heilræðum eftir, og skrifaði 400-500 orða pistil út frá hverju þeirra – útfærslu, útskýringu eða útleggingu. Á næstu vikum mun Kjarninn birta þessa pistla. Ég legg áherslu á að í þeim birtast skoðanir mínar sem ég einn ber ábyrgð á – þetta eru ekki fræðigreinar. Ég lagði kapp á að málflutningur minn væri heiðarlegur, hófsamur og rökfastur, og hvergi er vísvitandi farið rangt með, en vissulega hefði ég stundum þurft að færa sterkari rök fyrir máli mínu og tilgreina fleiri og traustari heimildir ef um fræðitexta væri að ræða.
Í pistlunum er að finna fjölmarga hlekki á efni á netinu. Stundum er þar að finna heimildir fyrir beinum eða óbeinum tilvitnunum eða tilteknum fullyrðingum, en oftast eru þessir hlekkir þó ekki beinar heimildavísanir heldur benda á efni þar sem fjallað er nánar eða á annan hátt um það sem ég er að skrifa um. Ég notaði nær eingöngu heimildir sem eru aðgengilegar á netinu vegna þess að ég vildi að lesendur gætu sannreynt staðhæfingar mínar þegar í stað án þess að þurfa að standa upp frá tölvunni eða leggja frá sér símann.
Samkvæmt þingsályktun frá því í vor um að efla íslensku sem opinbert mál á Íslandi á að endurskoða íslenska málstefnu á þessu ári. Ef ég ætti að semja íslenska málstefnu yrði hún í anda þessara pistla.
---
2. Til að efla íslensku og tryggja framtíð hennar er mikilvægt að gæta þess að umhyggja fyrir íslenskunni snúist ekki upp í þjóðrembu og andstöðu við önnur tungumál.
Það er alkunna að tungumálið lék eitt aðalhlutverkið í sjálfstæðisbaráttu Íslendinga. Allt frá upphafi baráttunnar snemma á 19. öld var áhersla lögð á íslenskuna og mikilvægi hennar fyrir íslenskt þjóðerni og þjóðarvitund, og iðulega var sett samasemmerki milli hnignunar tungumálsins og dvínandi þjóðerniskenndar. En þótt áhersla væri lögð á endurreisn tungunnar og hreinsun af dönskum áhrifum í tengslum við eflingu þjóðerniskenndar og baráttu fyrir auknum réttindum Íslendinga á 19. öld var baráttan einkum háð innanlands en ekki við dönsk stjórnvöld.
Á seinni hluta 19. aldar var verið að draga skarpari landamæri en áður víða um Evrópu og þjóðríki í nútímaskilningi voru að verða til. Víða lentu þá innan sama ríkis hópar og þjóðarbrot sem töluðu mismunandi tungumál. Til að tryggja einingu ríkisins lögðu stjórnvöld iðulega áherslu á eitt ríkismál, og bönnuðu jafnvel notkun annarra tungumála innan ríkisins. En dönsk stjórnvöld virðast aldrei hafa gert miklar tilraunir til að þröngva dönsku upp á Íslendinga. Þvert á móti – allt frá 17. öld voru gefnar út ýmsar tilskipanir og konungsbréf sem ýmist heimiluðu eða mæltu fyrir um notkun íslensku á ýmsum sviðum stjórnsýslunnar.
Öfugt við marga aðra minnihlutahópa innan ríkja þurftu Íslendingar því ekki að berjast sérstaklega fyrir því að fá að nota móðurmál sitt á flestum sviðum. Tungumálið var hins vegar sameiningartákn, réttlæting Íslendinga fyrir sérstöðu sinni og ekki síst notað til að leiða Íslendingum sjálfum fyrir sjónir hver sú sérstaða væri. Víða í Evrópu var tungumálið vígvöllur baráttunnar – á Íslandi var það vopnið.
Það er eðlilegt og sjálfsagt að vilja veg íslenskunnar sem mestan. En stundum hefur umræða um hana borið keim af öfgafullri þjóðernisstefnu og hreinleiki málsins jafnvel verið tengdur hreinleika kynstofnsins. Á þessu örlaði á uppgangstíma nasismans á fjórða áratug síðustu aldar og svipaðar raddir hafa stöku sinnum heyrst á síðustu árum, einkum hjá forvígismönnum Íslensku þjóðfylkingarinnar. En það er líka stutt frá áherslu á íslenska þjóðmenningu yfir í hugmyndir um yfirburði íslenskunnar yfir önnur tungumál.
Slíkt má ekki viðgangast. Umhyggja fyrir íslenskunni er heilbrigð þjóðrækni sem við megum ekki láta víkja fyrir þjóðrembu, því að eins og Guðni Th. Jóhannesson hefur sagt „er þjóðrækni til fyrirmyndar en þjóðremba alls ekki. Hún felur í sér gorgeir og þótta í garð annarra, dramb og yfirlæti. Þjóðremba elur á óvild, þjóðrækni snýst um umburðarlyndi, víðsýni og náungakærleik“.
Um þessar mundir er mikið rætt um aukna enskunotkun á Íslandi og hugsanleg ensk áhrif á íslenskuna. Þessi umræða eru eðlileg og nauðsynleg en mikilvægt er að hún snúist ekki upp í andstöðu við ensku eða erlend mál yfirleitt. Enskan er ekki óvinurinn þótt því sé stundum haldið fram. Enskan er alþjóðamál sem er mikilvægt að hafa á valdi sínu og það er gott að börn og unglingar læri hana sem best. En hún má hins vegar ekki valta yfir íslenskuna. Það er á okkar ábyrgð að svo verði ekki.
