Skiptar skoð­anir eru á því hver fram­tíð íslensk­unnar er og hvort hún muni lifa af þær miklu tækni- og sam­fé­lags­breyt­ingar sem orðið hafa á und­an­förnum árum. Þessar breyt­ingar fela meðal ann­ars í sér aukna notkun á snjall­tækj­um, áhorf á efni sem ekki er þýtt og svo mætti lengi telja. Einnig má velta fyrir sér hvort íslenskan þoli alþjóða­væð­ing­una og hvort vin­sældir ensku meðal barna og ung­menna hafi sín áhrif. 

Eiríkur Rögn­valds­son og Sig­ríður Sig­ur­jóns­dótt­ir, pró­fess­orar í íslenskri mál­fræði við Háskóla Íslands, kynntu 1. febr­úar síð­ast­lið­inn verk­efni sitt, Grein­ing á mál­fræði­legum afleið­ingum staf­ræns mál­sam­býl­is, sem fjallar um íslensku á tölvu­öld. Í kynn­ing­unni greindu þau frá hugs­an­legum afleið­ingum þess að enska sé notuð í auknum mæli og veltu fyrir sér hvort snjall­tækja­bylt­ing und­an­far­inna ára veiki íslensk­una. 

Staðan brot­hætt

Eiríkur segir að því sé oft haldið fram að íslenska standi sterkt í mál­sam­fé­lag­inu. Menn nefni það oft að staða tungu­máls­ins fari ekki fyrst og fremst eftir fjölda mál­not­enda heldur eftir því hver staða máls­ins er í því sam­fé­lagi sem það er not­að. „Vissu­lega er það þannig að mestu leyti að íslenska er notuð á öllum sviðum sam­fé­lags­ins. Hún er notuð í stjórn­kerf­inu, mennta­kerf­inu, verslun og við­skipt­um, fjöl­miðl­um, menn­ing­ar­líf­inu, á net­inu og í öllum dag­legum sam­skiptum fólks. Og þá spyr mað­ur: Hlýtur hún þá ekki að standa mjög sterkt?“ segir hann.

Það er ástæða til að ætla að íslenska verði fyrir mjög auknu álagi eða þrýst­ingi núna á allra síð­ustu árum, að mati Eiríks. Hann segir að þótt staðan virð­ist góð á yfir­borð­inu þá sé hún brot­hætt og að kannski þurfi ekki mikið til að veikja und­ir­stöð­urn­ar. 

Eiríkur telur að aðstæður og umhverfi tungu­máls­ins hafi breyst mikið á ótrú­lega stuttum tíma. Þar af leið­andi hafi álagið auk­ist og muni aukast á næstu árum. Hann segir að ástæður þess séu utan­að­kom­andi og óvið­ráð­an­legar og teng­ist ýmsum þjóð­fé­lags- og tækni­breyt­ing­um. 

Við erum flest sítengd við þennan enska menn­ing­ar­heim, sem við erum með í lóf­an­um, frá morgni til kvölds

Ung börn sett fyrir framan skjá­inn

Margt hefur breyst í sam­fé­lag­inu á und­an­förnum árum. Eiríkur segir að í fyrsta lagi megi nefna snjall­tækja­bylt­ing­una. „Við erum flest sítengd við þennan enska menn­ing­ar­heim, sem við erum með í lóf­an­um, frá morgni til kvölds,“ segir hann og bætir við að það að horfa á myndir á ensku geti dregið úr venju­legum sam­skiptum á móð­ur­mál­in­u. 

Hann segir að einnig megi nefna gagn­virka tölvu­leiki. Yngra fólk spili mikið af tölvu­leikjum sem eru und­an­tekn­ing­ar­laust á ensku og að þeir séu margir spil­aðir á net­inu með þátt­tak­endur víða um heim. Og leik­irnir krefj­ist iðu­lega gagn­virkra sam­skipta á ensku. 

Í þriðja lagi er vert að tala um, að mati Eiríks, YouTube og Net­fl­ix-væð­ing­una. „Við vitum að jafn­vel mjög ung börn eru sett fyrir framan sjón­varp og settir af stað þættir á YouTube eða Net­flix á ensku og óþýdd­ir,“ segir hann. Einnig telur hann að ferða­manna­straum­ur­inn skipti miklu máli. Það þurfi ekki annað en að fara niður í bæ til að sjá að allt er stílað upp á ferða­menn. Verð­merkn­ingar í búð­um, skilti fyrir utan veit­inga­staði og svo fram­veg­is. Og alls konar við­burð­ir, tón­leik­ar, sýn­ingar og annað slíkt, mið­ist meira og meira við ferða­menn og enskan sé því orðin mik­il­væg­ari en áður. 

Enskan má ekki valta yfir

Fólki með annað móð­ur­mál fer fjölg­andi og heldur sú þróun áfram á næstu árum. Eiríkur bendir á að háskóla­nám fari meira fram á ensku en áður og að nú sé meiri þrýst­ingur að bjóða upp á náms­leiðir og kennslu á ensku vegna skiptinema. Þá sé spurn­ing hvort upp­renn­andi fræði­menn fái næga þjálfun í að tala og skrifa um við­fangs­efni sín á íslensku. 

Að sögn Eiríks leikur alþjóða­væð­ingin einnig stórt hlut­verk. Hann segir að breytt heims­mynd geri það að verkum að fólk er hreyf­an­legra en áður og íslenskir ung­lingar sjái ekki fram­tíð sína endi­lega á Íslandi. Þeir sjái margir hverjir fyrir sér að læra, búa og starfa erlend­is. Þá nýt­ist íslenskan þeim ekki mikið utan lands­ins og þá vakni sú spurn­ing hvaða áhrif það hafi á við­horf þeirra til íslensk­unn­ar. 

Síð­ast en ekki síst talar Eiríkur um tal­stýr­ingu tækja. Hann segir að mörg tæki séu orðin tölvu­stýrð og verði á næst­unni stjórnað með tungu­mála­stýr­ingu. Þannig verði hægt að tala við þau og að ann­að­hvort þurfi að kenna tækj­unum íslensku eða fólk­inu ensku.

En allt þetta getur leitt til þess að ensk áhrif komi fram í orða­forða, setn­inga­gerð, beyg­ingum og fram­burði

Allar þessar breyt­ingar eru í eðli sínu meira og minna jákvæð­ar, að mati Eiríks. Hann segir að þetta séu fram­farir að flestu leyti og að ágætt sé að fólk læri ensku sem best. „Það er ekk­ert að því, nema ef það verður til þess að enskan valti yfir íslensk­una. En allt þetta getur leitt til þess að ensk áhrif komi fram í orða­forða, setn­inga­gerð, beyg­ingum og fram­burð­i,“ segir hann. Þess vegna veltir hann því fyrir sér hvort hætta sé á að íslensk börn hafi ekki nógu mikla íslensku í kringum sig til að þeim tak­ist að byggja upp sterkt og öfl­ugt íslenskt mál­kerfi.

Áreitið meira en áður

Eiríkur segir að búið sé að spá íslensk­unni dauða í 200 ár og spyr sig hvers vegna hún ætti þá að vera í meiri hættu nú en áður. Hann tekur sem dæmi þegar kana­sjón­varpið kom upp úr 1960 en þá voru menn margir hverjir þess full­vissir að íslenskan væri á síð­asta snún­ingi. Þannig hafi þó ekki far­ið. 

Eiríki sýn­ist að nokkur atriði gætu skipt máli núna og valdið því að tungu­málið sé í meiri hættu en fyrr. Hann nefnir í fyrsta lagi að áreitið sé meira og víð­tækara en áður og að enskan sé meira áber­andi á fleiri sviðum en nokkru sinni fyrr. Hann segir í öðru lagi að þetta enska máláreiti nái til yngri barna en áður í gegnum snjall­tæki, sjón­varps­á­horf og fleira. Í þriðja lagi sé gagn­virknin meiri sem margir telja að skipti máli. Ensku­notkun barna og ung­linga sé þannig orðin mikið gagn­virk­ari og þau noti ensk­una í sam­skiptum í tölvu­leikjum og svo fram­veg­is. 

Íslenskan örugg – eða hvað?

Sam­kvæmt kvarða UNESCO frá 2003 er íslenskan talin örugg. Tungu­málið er talað af öllum kyn­slóðum og flutn­ingur máls­ins milli kyn­slóða er ótrufl­að­ur. Eiríkur veltir því fyrir sér hvort eitt­hvað sé að ger­ast núna sem gæti breytt því. „Og svo má velta því fyrir sér hvort þessir kvarðar taki til­lit til tækni- og sam­fé­lags­breyt­inga sem eiga sér stað um þessar mund­ir,“ segir hann.

En þrátt fyrir að vera talin örugg þá er vert að spyrja hvort íslenskan eigi mögu­leika á staf­rænu lífi og hvort hún muni lifa af í staf­rænum heimi. Til þess verður að vera hægt að nota hana í raf­rænum sam­skipt­um. Eiríkur segir að ekki sé vitað hver tengsl svo­kall­aðs staf­ræns dauða og raun­veru­legs dauða tungu­máls séu.

Hann bendir aftur á móti á nokkrar vís­bend­ingar þess. Í fyrsta lagi sé það hættu­merki þegar önnur mál taka yfir heilt svið í tungu­mál­inu, til dæmis í við­skipt­um. Í öðru lagi skipti máli að borin sé virð­ing fyrir tungu­mál­inu en þetta kemur sér­stak­lega fram í við­horfum yngri kyn­slóð­anna. Í þriðja lagi þegar fólk skilur eldri kyn­slóð­ina en notar sjálft mjög ein­faldað mál­kerfi, setn­inga­gerð og minni beyg­ing­ar.

Sam­skipti skipta öllu máli

Fólk er sér­stak­lega næmt fyrir mál­töku á unga aldri og lýkur því tíma­bili við kyn­þroska­ald­ur­inn. Þetta segir Sig­ríður Sig­ur­jóns­dótt­ir, annar for­svars­maður verk­efn­is­ins, og bendir hún einnig á að mál­taka ger­ist ósjálfrátt á þessu tíma­bili en sá hæfi­leiki hverfi síðan við kyn­þroska. Hún segir að lítil börn geti ekki ann­að, ef þau eru heil­brigð og umhverfi eðli­legt, en að taka mál. Eftir kyn­þroska­ald­ur­inn sé miklu erf­ið­ara að læra tungu­mál og fólk þurfi virki­lega að leggja sig fram. Hún segir einnig að börn virð­ist vera mót­tæki­leg­ust fyrir máli í upp­hafi mál­töku­skeiðs­ins og til þess að ná fullu valdi á móð­ur­máli eða öðru máli þá þurfi máltakan yfir­leitt að fara fram fyrir sex til níu ára ald­ur. 

Við vitum að móð­ur­mál og annað mál þró­ast hjá börnum á mál­töku­aldri í sam­skiptum við for­eldra og aðra í nán­asta umhverfi

Að sögn Sig­ríðar bygg­ist þetta þó ekki ein­göngu á líf­fræði­legum þáttum því umhverfið skiptir einnig máli. „Því læra börnin málið að það er fyrir þeim haft“ segir mál­tækið og á vel við hér, að hennar mati. „Við vitum að móð­ur­mál og annað mál þró­ast hjá börnum á mál­töku­aldri í sam­skiptum við for­eldra og aðra í nán­asta umhverf­i,“ segir hún og bætir við að þess vegna skipti sam­skipti öllu máli. Hún segir að málið spetti fram sjálf­krafa á þessum aldri en börn verði að skipt­ast á orðum í sam­tölum og mynda félags­leg tengsl. Tengsla­myndun verði að eiga sér stað til þess að börn myndi sér mál. 

Börn læra ekki málið af sjón­varpi

Gerðar hafa verið rann­sóknir á því hvort börn geti lært mál af sjón­varpi og það virð­ist ekki ganga. Sig­ríður segir að börn geti hugs­an­lega bætt við orða­forða sinn en rann­sóknir bendi til að á heim­ilum þar sem kveikt er á sjón­varp­inu með talið á allan dag­inn séu börn seinni til máls. Það hægi á mál­töku miðað við börn sem alast ekki upp við slíkt. „Skýr­ingin er sú að sam­skiptin eru minni þar sem horft og hlustað er mikið á sjón­varp og fólk talar síður sam­an,“ segir hún.

Mann­leg sam­skipti og málörvun eru því mjög mik­il­væg fyrir mál­töku, að mati Sig­ríð­ar. Hún segir að inni­halds­rík mann­leg sam­skipti á fyrstu ævi­ár­unum séu nauð­syn­leg for­senda þess að börn nái valdi á máli. Og fyrstu sex árin séu mjög mik­il­væg til að efla mál­þroska og mál­skiln­ing barna. Þá sé gott að börn hafi góðar mál­fyr­ir­myndir og fái nauð­syn­lega málörv­un. Heil­brigð börn sem alist upp við góðar aðstæður læri málið sjálf­krafa en hún segir að mál­kenndin mót­ist í æsku og erfitt sé að breyta því sem mótað hefur verið síðar meir. Hún telur að gamla mál­tækið eigi því vel við: Lengi býr að fyrstu gerð.

Snjall­tækja­notkun getur hægt á mál­þroska

Börnin bera íslensk­una áfram til kom­andi kyn­slóða. „Það má segja að yngstu börnin séu mik­il­væg­ust í þess­ari keðju því þau eru mót­tæki­leg­ust fyrir mál­in­u,“ segir Sig­ríð­ur. En hvaða áhrif hafa snjall­tæki og staf­rænir miðlar á mál­töku barna og þróun og fram­tíð íslenskunn­ar? Svarið er marg­þætt og ekki ein­falt að mati Sig­ríð­ar. Hún segir að margt jákvætt sé við snjall­tækja­þró­un­ina, að börn geti til dæmis nýtt og eflt sköp­un­ar­gáfu sína og öðl­ast nýja þekk­ingu í gegnum tæk­in.

Ann­ars vegar þarf að tala við börn og hlusta á þau til að þau myndi sér mál. Og snjall­tækja­væð­ingin getur truflað mál­töku barna ef hún veldur því að full­orðnir og börn tala það lítið saman að börnin fá ekki nauð­syn­legt máláreiti

En þró­unin hefur líka ákveðnar hættur í för með sér að mati Sig­ríð­ar. „Ann­ars vegar þarf að tala við börn og hlusta á þau til að þau myndi sér mál. Og snjall­tækja­væð­ingin getur truflað mál­töku barna ef hún veldur því að full­orðnir og börn tala það lítið saman að börnin fá ekki nauð­syn­legt máláreit­i,“ segir hún. Börn þurfi að heyra íslensku í umhverf­inu, eins og áður hefur komið fram, til að byggja upp sterka mál­kennd. Þess vegna sé ekki gott fyrir mál­þroska barna að for­eldrar séu mikið í snjall­tækjum ef það kemur í veg fyrir að þeir tali við börn sín. 

Börn byrja ung að nota netið

Hins vegar er það aukin notkun ensku sem Sig­ríður hefur áhyggjur af. Hún segir að aukið ensku­áreiti á mál­töku­skeiði barna geti valdið breyt­ingum á gerð og stöðu íslensk­unn­ar. Það geti leitt til ófull­kom­innar mál­töku barna eða jafn­vel tví­tyng­is. Sig­ríður nefnir að árið 2013 var gerð könnun á því hvenær íslensk börn byrja að nota netið en í henni kom í ljós að flest íslensk börn byrja að nota netið á aldr­inum fimm til átta ára. Sum byrja fjög­urra ára eða yngri og vekur það athygli í þess­ari könnun að fleiri börn í fjórða og fimmta bekk en í sjötta til tíunda bekk í grunn­skóla byrj­uðu þá að nota net­ið. Þannig að þró­unin virð­ist vera sú að börn byrji fyrr að nota netið nú en áður. 

Sig­ríður telur að þessi þróun geti verið fyrsta skrefið í tungu­mála­dauða. Breyt­ingar á mál­kunn­áttu eru alvar­legri að hennar mati en breyt­ingar á orða­forða. Hún segir að vegna þess að erfitt sé að breyta mál­kunn­áttu seinna meir geti gerð íslensk­unnar breyst og hugs­an­lega hafi jákvætt við­horf til ensku þar sitt að segja.

Ef móð­ur­málið er veikt þá verður kunn­átta í öðru máli líka veik. Þetta er allt sam­tengt

„Það verður að tala við börn svo þau myndi sér mál,“ bendir Sig­ríður á. Og hún segir einnig að það sé á ábyrgð for­eldra og for­ráða­manna en ekki ein­ungis umönn­un­ar­að­ila og kenn­ara að gera slíkt. Nauð­syn­legt sé einnig að skapa góðan grunn í íslensk­unni því án hans sé mun erf­ið­ara að læra önnur tungu­mál. „Ef móð­ur­málið er veikt þá verður kunn­átta í öðru máli líka veik. Þetta er allt sam­teng­t,“ segir hún að lok­um.