Krafa ungra umhverf­is­sinna er að stjórn­völd verji rétt þeirra til lífs á Jörð­inni. Eins og er standa stjórn­völd ekki undir ábyrgð. Skemmst er frá því að segja að síð­ustu sex árin eru þau heit­ustu sem skráð hafa verið í heim­inum og breska veð­ur­stofan telur að 2021 verði eins. Skóg­ar­eldar og hita­bylgjur verða æ tíð­ari. Súrnun hafs­ins hefur aldrei verið hrað­ari. Öfgar í veðri vera æ algeng­ari. Tími til raun­hæfra aðgerða stytt­ist.

Ofsa­veður – lofts­lags­breyt­ingar – Seyð­is­fjörð­ur?

Ný rann­sókn – Under the Weather – sýnir að 80% rann­sókna sem gerðar hafa verið frá því að Par­ís­ar­sam­komu­lagið var gert fyrir fimm árum síð­an, leiði í ljós að lofts­lags­breyt­ingar magni öfga­kennda veð­ur­at­burði. Til sam­an­burðar var hlut­fall þeirra vís­inda­rann­sókna sem sýndu litlar líkur á að lofts­lags­breyt­ingar valdi til öfga­kenndu veð­ur­fari 10%.

Léttir árs­ins

Í við­tali við BBC lýsti David Atten­boroug hnán­ast stjórn­lausri gleði sinni þegar ljóst varð að Joe Biden hafði sigrað for­seta­kosn­ing­arnar í Banda­ríkj­unum 3. nóv­em­ber sl. Lái honum hver sem vill.

Góðar fréttir frá Banda­ríkj­unum

New York Times greindi frá því 21. des­em­ber að ­Banda­ríkja­þing hafi á loka­sprett­inum við gerð björg­un­ar­pakka vegna Covid-19 nán­ast laumað inn 35 millj­arða fram­lagi til upp­bygg­ingar á vind- og sól­ar­orku. Jafn­framt, að notkun kæli­m­iðla (HFC) sem valda gróð­ur­húsa­á­hrifum verði fösuð út en sú ákvörðun felur í sér umtals­verðan sam­drátt í sam­drátt því þessar gróð­ur­húsa­loft­teg­undir eru 1000 sinnum öfl­ugri en koldí­oxíð.

Millj­arðar fyrir Kyoto II?

Fyrr í ár vakti mikla athygli að Ísland gæti þurft að greiða 10-18 millj­arða króna sekt fyrir losun umfram heim­ildir á 2. skuld­bind­ing­ar­tíma­bili Kyoto-­bók­un­ar­inn­ar, 2013-2030. Til sam­an­burðar má nefna að Buchheit-­samn­ing­ur­inn hefði hugs­an­lega kostað rík­is­sjóð 46,5 millj­arða króna. 

Nú hafa sér­fræð­ingar umhverf­is­ráð­herra reiknað út að enn sé hægt að kaupa rusl-heim­ildir (e: junk credits) á innan við 200 millj­ónir króna. Ekki er það nú mik­ið. 

París 2015-2020

Neð­an­máls­greinin í Par­ís­ar­sam­komu­lag­inu var að sam­an­lögð lof­orð ríkja (lands­fram­lög) um sam­drátt í losun myndu hvergi duga til að til að halda hlýnun Jarðar vel innan við 2 °C að með­al­tali – líkt og sam­komu­lagið kveður á um – heldur yrði hækk­unin rúm­lega 3°C við lok ald­ar­inn­ar.

Til að unnt yrði að brúa bilið frá 3°C niður í 1,5°C var sett inn ákvæði um end­ur­skoðun lands­fram­laga aðild­ar­ríkj­anna á fimm ára fresti. Það er á lofts­lags­þing­inu í Glas­gow sem halda átti í nóv­em­ber sl.

 Fyrst iðn­ríkja skil­aði Nor­egur inn nýju og end­ur­skoð­uðu lands­fram­lagi 7. febr­úar sl. um sam­drátt upp á 50 – 55% sem að mati hug­veit­unnar Climate Act­ion Tracker er óvið­un­andi.

Nýjar skuld­bind­ingar á net­inu

Þar eð ekki var fund­ar­fært í Glas­gow ákváðu Sam­ein­uðu þjóð­irnar ásamt Bret­landi og Frakk­landi að boða til raf­ræns fundar 12. des­em­ber sl. 75 ríkjum var boðið að kynna ný mark­mið sín. Til að und­ir­strika alvöru máls­ins hvatti aðal­rit­ari Sam­ein­uðu þjóð­anna ríkin öll til að lýsa yfir neyð­ar­á­standi í lofts­lags­mál­um. Rík­is­stjórn Íslands hefur ekki orðið við þeirri áskor­un.

Ekki voru öll ríki boð­in, sem er óvenju­legt þegar Sam­ein­uðu þjóð­irnar eiga í hlut. Trump hafði sagt Banda­ríkin úr lögum við alþjóða­sam­fé­lagið en Brasil­ía, Rúss­land, Sádi Arabía og Mex­ikó fengu fall­einkun þar eð aðgerða­á­ætl­anir þeirra þóttu ekki trú­verð­ug­ar. Ástr­alía sótti einnig fast að fá boðsmiða en fékk ekki. 

Er 55% minni losun nóg?

Hinn 11. des­em­ber – dag­inn fyrir net­ráð­stefn­una – náði Evr­ópu­sam­bandið sam­komu­lagi um 55% sam­drátt í losun fyrir 2030. Til sam­an­burðar má benda á að Bret­land hefur sett sér mark­mið um 68% minni losun árið 2030. Lofts­lags­ráð Bret­lands mælti með 78% sam­drætti árið 2035. Öfugt við ESB þarf Bret­land ekki að semja við ESB eða aðra drag­bíta innan sam­bands­ins.

Hug­veitan Climate Ana­lyt­ics telur að Evr­ópu­sam­bandið nái ekki máli með 55%. Hita­stig Jarðar –  miðað við að önnu ríki muni draga úr losun í sama hlut­falli og Evr­ópu­sam­bandið – muni hækka umfram 2 gráður á Celci­us.

Raunar hljóðar mark­mið ESB upp á 55% eða meira. Við­bótin „eða meira” er mála­miðlun því Sví­þjóð, Finn­land, Dan­mörk og fleiri ríki vildu að ESB-­ríkin drægi úr losun um 60%-65%, sem væri í sam­ræmi við vís­inda­legar nið­ur­stöð­ur.

Íslandi var boðið

Líkt og öðrum ríkjum sem aðild eiga að lofts­lags­stefnu Evr­ópu­sam­bands­ins var Íslandi boðin þátt­taka á fund­inum 12. des­em­ber. For­sæt­is­ráð­herra kynnti hið nýja mark­mið Íslands­: „að stefna að 55% sam­drætti í losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda fyrir 2030 í sam­floti með Nor­egi og ESB.”

Lyk­il­orðið hér er „sam­flot”. Ísland deilir fleyt­unni með ESB og Nor­egi en sjálf­stætt fram­lag Íslands er enn óþekkt.

Í nýrri aðgerða­á­ætlun rík­is­stjórn­ar­innar er stefnt að 35% sam­drætt­i. Þar segir einnig, að „til við­bótar við þetta eru aðgerðir í mótun taldar geta skil­að” 5 til 11 pró­sentu­stigum til við­bótar eða sam­tals 40-46% minni losun árið 2030 miðað við 2005. Enn vantar þá a.m.k. 9 pró­sentu­stig til að Ísland nái 55% sam­drætti í losun fyrir 2030.

Sam­dráttur um 55% hér á landi fyrir 2030 felur í sér að losun dregst saman um 26 pró­sentu­stig umfram þau 29% sem samið var um við Evr­ópu­sam­bandið í fyrra sem er mikil breyt­ing frá núver­andi stefnu. Á hinn bóg­inn þýðir sam­flotið með Evr­ópu­sam­band­inu að aðgerðir stjórn­valda verða innan reglu­verks ESB. Til dæmis verður sam­dráttur að vera línu­legur á tíma­bil­inu 2021-2030.

Súrnun og 1,5°C

Tak­ist ekki að tak­marka hlýnun and­rúms­lofts­ins við 1,5°C verður mun erf­ið­ara að stöðva súrnun sjáv­ar. Sjá skýrslu Vís­inda­nefndar frá maí 2018, kafli 6. Stjórn­völd hafa lítið sem ekk­ert kynnt vís­inda­skýrsl­una.

Eru lofts­lags­mark­miðin frá París innan hand­ar?

Breska blaðið Fin­ancial Times telur að hækkun hita­stig gæti orðið mun minni en ótt­ast er – svo fremi að aðild­ar­ríkin efni lof­orð sín. Vísar Fin­ancial Times til hug­veit­unnar Climate Ana­lyt­ics sem hefur reiknað út að standi ríki heims við fyr­ir­heit sín um kolefn­is­hlut­leysi árið 2050, gæti hlýnun and­rúms­lofts­ins tak­markast við 2,1°C við lok þess­arar aldar og þar með væri mark­mið Par­ís­ar­sam­komu­lags­ins innan hand­ar.

Mestu munar um Kína sem í sept­em­ber sl. lýsti því yfir að stefnt væri á kolefn­is­hlut­leysi árið 2060. Japan og Suður Kórea hafa einnig bætst við og Banda­ríkin munu undir for­ystu Joes Bidens stefna að kolefn­is­hlut­leysi frá orku­fram­leiðslu árið 2035 of kolefn­is­hlut­leysi frá árinu 2050.

Enn skortir þó tölu­vert á að mark­mið ríkja um sam­drátt í losun fyrir árið 2030 stemmi af við mark­mið sömu ríkja um kolefn­is­hlut­leysi 10, 20 eða 30 árum síð­ar. Ísland er gott dæmi þar um.

Lög um kolefn­is­hlut­leysi

Hvert hið raun­veru­lega mark­mið Íslands er mun koma í ljós þegar umhverf­is­ráð­herra sendir Lofts­lags­samn­ingi Sam­ein­uðu þjóð­anna til­kynn­ingu þar um. Von­andi á fyrri hluta 2021 en ekki rétt fyrir kosn­ing­ar.

 Í fyrstu umferð, 30. júní 2015 kynnti Ísland um lands­fram­lag sitt til Lofts­lags­samn­ings­ins. Þar kom fram að Ísland stefndi að 40% sam­drætti undir hatti Evr­ópu­sam­bands­ins en einnig að sam­komu­lag þar um fæli í sér að hlutur Íslands yrði sann­gjarn (fair share).

Til að skýra lofts­lags­stefnu rík­is­stjórn­ar­innar betur er nauð­syn­legt að sett verði lög um kolefn­is­hlut­leysi árið 2040, hug­takið skil­greint og áætlun mótuð til árs­ins 2040. Án slíkrar laga­setn­ingar verður kolefn­is­hlut­leysi 2040 fremur lof­orð í aðdrag­anda kosn­inga næsta haust en raun­veru­leg stefna.                                                   

Jafn­framt er brýnt að lögum um lofts­lags­mál verði breytt og mark­mið ríkis­stjórn­ar­innar um 40 - 55% sam­drátt í losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda árið 2030 verði bundin í lög. Ís­land hefur þegar skuld­bundið sig til að draga úr losun um 29% fyrir 2030. Samn­ingar tóku a.m.k. þrjú ár, 2017-2019. Nauð­syn­leg stefnu­mótun tafð­ist um þann tíma.

Stjórn­völd segja nú að mark­mið þeirra sé að ná allt að 55% sam­drætti og því afar mik­il­vægt að þau fari ekki í felur með hver hvert mark­mið Íslands í sam­flot­inu með ESB.

Lofts­lags­stefna í kóf­inu

Í frétta­til­kynn­ingu umhverf­is­ráð­herra, dags. 26. mars seg­ir: „að á árinu 2020 verði um 2 millj­örðum króna af 15 millj­arða sér­stöku fjár­fest­ing­ar­átaki rík­is­stjórn­ar­innar varið til verk­efna sem eru á ábyrgð­ar­sviði umhverf­is- og auð­linda­ráðu­neyt­is­ins.”. 

Í annarri frétta­til­kynn­ingu dags. 5. maí eru upp­hæð­irnar til­greindar nánar og skýrt að 300 millj­ónir fari til orku­skipta. Það gera 2% af millj­örð­unum 15.

Nið­ur­greiðsla á bens­ín­bílum til bíla­leiga

Athygli vekur að 20 millj­ónum skal varið til að greina „hindr­anir og tæki­færi svo hraða megi orku­skiptum í bíla­flotum bíla­leiga.”

Í nýsam­þykktu frum­varpi til fjár­laga fyrir 2021, er að finna ákvæði sem felur í sér að bíla­leigur fá umtals­verðan afslátt á tengil-t­vinn­bíl­um, allt að 960 þús­und krónur á hverja bif­reið, þrátt fyrir að raf­hlaðan í slíkum bílum muni í besta falli duga til að aka 50-60 km áður en bens­ín­vélin tekur yfir. Með öðrum orð­um, þegar ferða­mað­ur­inn ekur af stað frá Leifs­stöð má vænta þess að raf­hlaðan verði orðin tóm þegar bíll­inn nálg­ast álverið í Straums­vík. Það sem verra er, að vegna þyngdar raf­hlöð­unnar losa tengil-t­vinn­bílar oft meira af koltví­sýr­ingi á lang­ferðum en venju­legir bens­ín- eða dísil­bíl­ar. Sjá skýrslu sam­tak­anna Tran­sport & Environ­ment, þar sem bent er á að tengil-t­vinn­bílar á mark­aðnum séu mun nær því að vera venju­legir bens­ín- eða dísil­bílar en raf­knúnir bíl­ar.

Orku­skipti eru þunga­miðja lofts­lags­stefnu rík­is­stjórn­ar­innar en grein­lega ekki í þeim málum sem efna­hags- og við­skipta­nefnd fær til umjöll­un­ar. Spyrja verður hvað varð um þær 20 millj­ónir sem fara áttu í að greina „hindr­anir og tæki­færi svo hraða megi orku­skiptum í bíla­flotum bíla­leiga.” E.t.v. mætti nýta þá upp­hæð til að rann­saka lofts­lags­á­hrif 960 þús­und króna afsláttar á tengilt­vinn­bílum fyrir bíla­leig­ur.

Hvað eru nýorku­bíl­ar?

Í umræðu um tengilt­vinn­bíla er vert að kanna full­yrð­ingar um öra fjölgun nýorku­bíla hér á landi. Skil­grein­ingar eða tölur finn ég ekki hjá hinu opin­bera heldur virð­ist sem Bíl­greina­sam­bandið – hags­muna­sam­tök bíla­inn­flytj­enda – sjái um töl­fræð­ina. Þar á bæ telj­ast tvinn­bílar til nýorku­bíla þrátt fyrir að í þeir brenni jarð­efna­elds­neyti. Oft­ast bens­íni.

Sam­kvæmt frétta­til­kynn­ingu Bíl­greina­sam­bands­ins frá 1. sept­em­ber sl. standa nýorku­bílar „fyrir meiri­hluta bíla­kaupa hjá ein­stak­ling­um, eða 64% af öllum seldum nýjum bílum til ein­stak­linga það sem af er ári.”

Miðað við skýrslu Tran­sport & Environ­ment, sem vitnað er til hér að ofan, er afar hæpið að ríkið veiti afslátt á tengilt­vinn­bíla enda brenna þeir bens­íni eða olíu að miklu leyti. Ein­ungis bílar sem ganga fyrir raf­magni, met­ani eða vetni geti flokk­ast sem nýorku­bíl­ar. Ella munu orku­skiptin seint og illa.

 Okkur skortir óháðar upp­lýs­ingar frá t.d. Umhverf­is­stofnun um inn­flutn­ing nýorku­bíla – sem ekki auka á lofts­lags­vand­ann? Þetta dæmi und­ir­strikar að stjórn­sýslu lofts­lags­mála er margt áfátt.

Hálend­is­þjóð­garður

Fátt er skýr­ara í stefnu­yf­ir­lýs­ingu rík­is­stjórn­ar­flokk­anna en að stofn­aður verði þjóð­garður á mið­há­lend­inu í sam­ráði þverpóli­tískrar þing­manna­nefnd­ar. Til sam­an­burðar er lofts­lags­stefna rík­is­stjórn­ar­flokk­anna eins og hún birt­ist í yfir­lýs­ing­unni mun óljós­ari. Til sam­an­burðar segir um lofts­lags­breyt­ing­ar: „Ís­land á enn fremur að ná 40% sam­drætti í losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda miðað við árið 1990 fyrir árið 2030.” Athygl­is­vert er að hér er orða­lagið Ísland Á en ekki skal.

Í ljósi dýrra eiða við stjórn­ar­myndun verður að ætla að Alþingi afgreiði rík­is­stjórn­ar­frum­varp um stofnun þjóð­garðs. For­sæt­is­ráð­herra og for­maður Vinstri hreyf­ing­ar­innar – græns fram­boðs lagði mikið undir en það gerðu einnig for­menn hinna stjórn­ar­flokk­anna tveggja. Erfitt er að sjá fyrir sér að þeir búi til ágrein­ing til þess að ganga á bak orða sinna.

Að mati Alþjóð­a­n­átt­úru­vernd­ar­sam­tak­anna er ein helsta ógnin við nátt­úru­svæði á lista Heimsminja­skrá UNESCO er lofts­lags­breyt­ing­ar. Vatn­jök­uls­þjóð­garður er einmitt á þeirri skrá.

Hval­ár­virkjun

Eitt af furðu­málum und­an­far­inna ára er Hval­ár­virkj­un. Vissu­lega var virkj­unin í nýt­ing­ar­flokki þeirrar ramma­á­ætl­unar sem sam­þykkt var á Alþingi á vor­þingi 2013 en arð­semi slíkrar fjár­fest­ingar var eitt stórt spurn­ing­ar­merki. Til­gangur fram­kvæmd­ar­innar var sömu­leiðis óljós.

Orku­skort­ur?

Í fyr­ir­sjá­an­legri fram­tíð bendir margt bendir til að Hval­ár­virkjun verði síð­asta vatns­afls­virkj­unin sem veldur deilum á Íslandi. Lands­virkjun áformar að byggja vind­myllu­garða sem eru mun hag­kvæm­ari en vatns­aflið. Þrátt fyrir umræður um þjóð­garð á hálend­inu kemur orðið ”orku­skort­ur” ekki fyrir í þing­tíð­indum á því haust­þingi sem lauk nú fyrir jól.

Hvít­bók um líf­ríki sjáv­ar?

Nýverið upp­lýsti sjáv­ar­út­vegs­ráð­herra að Haf­rann­sókna­stofnun ynni nú að gerð hvít­bókar [1] „um umhverf­is- og vist­kerf­is­breyt­ingar í haf­inu við Ísland og mögu­legar sviðs­myndir eða afleið­ingar áhrifa lofts­lags­breyt­inga“.

Segir í til­kynn­ingu ráð­herr­ans að í skýrsl­unni verði „m.a. tekin saman greina­góð sam­an­tekt um þróun umhverf­is­breyt­inga, stöðu þekk­ingar á þeim breyt­ingum og þekk­ingu á sam­spili umhverf­is­breyt­inga og ólíkra þátta. Sér­stak­lega verður litið til teg­unda sem hafa orðið fyrir miklum áhrifum af breyttu umhverfi. Þá verður einnig fjallað um mögu­legar sviðs­myndir varð­andi lík­lega þróun á vist­kerfum hafs­ins.“

Í sam­ræmi við stefnu SFS

Í umsögn Sam­taka fyr­ir­tækja í sjáv­ar­út­vegi um fjár­lög 2020, dags. 4. októ­ber 2019 lýsa Sam­tökin áhyggjum sínum af fjár­skorti til rann­sókna á ástandi sjávar og nei­kvæðum áhrifum þekk­ing­ar­skorts á mark­aðs­starf erlend­is. Síðan segir orð­rétt:

„Á sama tíma­bili hafa umhverf­is­að­stæður á Íslands­miðum breyst með þeim hætti að streymi hlýsjávar kringum landið hefur þyngst hlut­falls­lega og nú teygir hlýsjáv­ar­svæðið sig langt norður og vestur fyrir landið þar sem áður var kald­ari sjór. Þessi breyt­ing hefur haft víð­tækar afleið­ingar fyrir líf­rík­ið, t.d. á útbreiðslu loðnu, ýsu og fleiri teg­unda til norð­urs, auk þess sem þekkt sam­bönd, sem áður höfðu verið met­in, þarfn­ast nú end­ur­mats við breyttar aðstæð­ur. Á sama tíma hafa stórir nytja­stofnar upp­sjáv­ar­fiska gengið inn á Íslands­mið; síld, kolmunni og mak­ríll. Þessar aðstæður auka þörf á veru­lega auknum rann­sóknum af ýmsum ástæð­um, bæði tengdum samn­ingum um hlut Íslands úr við­kom­andi stofnum og þörfum vegna stofn­mats og rann­sókna á áhrifum þess­ara fiska á fæðu­vef­inn og vist­kerfin á svæð­inu — sem aftur gerir auknar kröfur um dýrt úthald rann­sókn­ar­skipa. ...“

Útgerð­ar­menn nefna ekki lofts­lags­breyt­ingar sér­stak­lega en lesa má áhyggjur þeirra milli lín­anna.

Mótun stefnu í mál­efnum hafs­ins

Ofan­greint átak sjáv­ar­út­vegs­ráð­herra leiðir hug­ann að þings­á­lykt­un­ar­til­lögu Guð­mundar Andra Thors­sonar og fleiri sem hljóðar svo: „Al­þingi ályktar að fela for­sæt­is­ráð­herra í sam­ráði við sjáv­ar­út­vegs- og land­bún­að­ar­ráð­herra, umhverf­is- og auð­linda­ráð­herra og utan­rík­is- og þró­un­ar­sam­vinnu­ráð­herra að setja á fót starfs­hóp um mótun stefnu Íslands um mál­efni hafs­ins, með það að leið­ar­ljósi að Ísland marki sér stöðu sem fram­sækið ríki þegar kemur að lofts­lags­breyt­ingum og verndun og sjálf­bærri nýt­ingu líf­fræði­legs fjöl­breyti­leika sjáv­ar, bæði hér á landi og á alþjóða­vett­vangi. Starfs­hóp­ur­inn skili skýrslu með nið­ur­stöðum eigi síðar en 15. apríl 2022.” 

Engin heild­stæð stefna er fyrir hendi um verndun hafs­ins. Lofts­lags­váin krefst þess að stjórn­völd marki skýra stefnu og að almenn­ingur fái upp­lýs­ingar um hver hún er.

Höf­undur er for­maður Nátt­úru­vernd­ar­sam­taka Íslands.

[1] Nær væri að tala um vís­inda­skýrslu þar eð hvít­bók er gefin út af rík­is­stjórn til að skýra afstöðu sína til til­tek­ins máls.