Þegar litið er yfir árið 2020 virð­ist ekk­ert annað kom­ast að nema COVID. Skilj­an­lega. Tím­inn milli jóla og nýárs, „milli áranna“ eins og það heitir á móð­ur­máli mínu, er þessi tími til að skoða og end­ur­skoða, velta fyrir sér hvort eitt­hvað nýtt, kannski eitt­hvað betra gæti komið með nýja árinu. Hvort við höfum ekki lært eitt­hvað og nú sé kom­inn tími til að láta reyna á.

Þegar COVID skall á sat þjóðin límd við skjá­inn klukkan 14 á hverjum degi. Þrí­eykið naut (for)­dæma­lauss trausts, það var ekk­ert sem við treystum þeim ekki fyrir og við vorum ekki svo hrædd, við vorum í öruggum höndum hjá þessum sér­fræð­ingum sem leiddu okkur í gegnum þetta. Þjóð­in? Nei, kannski ekki alveg. Ekki ef við skil­greinum þjóð­ina með þeim sem hér búa. Því þau sem töl­uðu ekki íslensku eða ekki nægi­lega mikið til að geta fylgst með sótt­varna­ráð­stöf­un­um, þau voru ekki með. Ótrú­legt en satt, þá var fyrst reynt að nota Google translate sem var ónot­hæft. Þegar alvöru þýð­ingar fóru af stað í mörgum tungu­málum var það vel gert en kannski aðeins of seint. Inn­flytj­endur höfðu misst af þessum glugga þar sem við hin vorum að byggja upp þetta traust með dag­legu áhorf­inu á blaða­manna­fund­inn. Aðal­á­herslan á að vernda gamla fólkið var kannski ekki í for­grunni hjá fólki sem á ekki eldri ætt­ingja hér. Inn­flytj­endur hér eru flestir ungir og eiga börn í grunn­skól­um. Og þar fengu þeir upp­lýs­ingar um að skól­unum hefði verið lokað heima en ekki hér. Ætti sem sagt ekki  að vernda börnin þeirra? Hvað var í gangi? For­eldrar af erlendum upp­runa kusu þá í miklu meiri mæli að senda börnin sín ekki í skóla í vor. Áhyggjur voru þá kannski mest vegna þessa hóps þar sem ekk­ert for­eldri talar íslensku og var þar af leið­andi í erf­ið­ara stöðu við að styðja barnið sitt heima í nám­inu.

Hvernig stendur á þessu, hvað greinir að?

Vendi­punkt­ur­inn minn í ár er þessi: Hver er fram­tíð íslensks sam­fé­lags ef það skipt­ist í tvennt milli fólks sem talar íslensku og fólks sem talar ekki íslensku, hvaða áhrif hefur það á sam­fé­lags­þró­un, lífs­gæði, tæki­færin í líf­inu?

Mikið og oft er rætt um ógn við íslenska tungu, fólk hefur áhyggjur af því að íslenskan hrapi í mik­il­vægi eða tap­ist jafn­vel. Á tveimur víg­stöðum er bar­áttan brött – á níunda ára­tugnum var frjálsu mark­aðs­öfl­unum leyft að spara með því að sleppa að íslenska tölvu­tækn­ina og tölvu­leik­ina. Þessi ógn hefur ekk­ert með inn­flytj­endur að gera – enda hef ég ekki heyrt ung­linga á mínu heim­ili sletta mikið á pólsku. Þetta olli því hins vegar að börn á Íslandi eru í dag, á mál­töku­skeiði og fram á ung­lings­ald­ur, ekki nægi­lega mikið í íslensku­mæl­andi umhverfi, því þau eru að leika sér á ensku. 

En svo er annar víg­völlur þar sem við erum við það að tapa, við stöndum frammi fyrir þeirri ógn að hafa hér ekki lengur eitt sam­fé­lag sem getur talað saman á sama tungu­máli. Og þessi ógn stafar af því að inn­flytj­endum er í raun haldið frá íslensku­mæl­andi sam­fé­lagi.

Og hvar er vand­inn? Ein­fald­ast er kannski að byrja á því hvar vand­inn er ekki. Það vantar ekki endi­lega áhuga hjá inn­flytj­end­um, en ég þori að full­yrða að fáir flytji hingað stað­ráðnir frá byrjun að læra aldrei íslensku. Eins og fram kom i Frétta­blað­inu þann 28. októ­ber sl. hefur verið slegið nýtt met í aðsókn inn­flytj­enda í íslensku­kennslu hjá Retor fræðslu. Því miður end­ur­spegl­ast það ekki í auknum fram­lögum frá rík­inu, hækkun milli ára í úthlutun til íslensku­kennslu var nákvæm­lega 0 krónur og hafði þar áður nokkurn veg­inn staðið í stað í 10 ár, hefur hvorki fylgt fjölgun inn­flytj­enda né vísi­tölu neyslu­verðs. 

Önnur ein­föld skýr­ing er að benda á náms­fram­boð. Sam­kvæmt rann­sókn Háskól­ans á Akur­eyri frá 2019 er meiri­hluti inn­flytj­enda ósáttur við fram­boð á íslensku­námi, en Markus Meckl, pró­fessor við félags­vís­inda­deild HA, bendir þar sér­stak­lega á að hér vanti gæða­við­mið og menntun kenn­ara í íslensku sem annað mál.

Góð­sögnin um íslensku

Fyrir sumt fólk er vissu­lega mjög erfitt að læra íslensku, kannski vegna móð­ur­máls­ins sem er mjög frá­brugð­ið, vinnu­á­lags eða mennt­un­ar­stigs. En þetta skýrir samt ekki allt. Nú fer ég kannski yfir strikið ef ég þori að and­mæla goð­sögn­inni að íslenska sé erf­ið­asta tungu­mál í heimi. Margir halda því fram með ákveðnu stolti eins og það sé ákveðin upp­hefð fólgin í því að þeim tókst að læra það og eng­inn annar gæti það. Þegar maður seg­ir: Nei, eig­in­lega ekki, mér fannst miklu erf­ið­ara að læra t.d. rúss­nesku virð­ist fólkið stundum næstum því móðg­að. Íslenskan er að vissu leyti erfið fyrir fólk með ensku sem móð­ur­mál vegna flækju­stigs í beyg­ing­ar­kerf­inu, en það er á svip­uðu flækju­stigi og t.d. mörg slav­nesk mál. Íslenskan er ekki endi­lega erf­iðust, en hún er kannski ekki eins aðgengi­leg og mörg önnur tungu­mál. Hún birt­ist manni hvergi nema  hér á landi, það talar hana nán­ast eng­inn utan landstein­anna. Ekki allt efni, ekki síst í staf­ræna heim­inum er til á íslensku, sama gildir um náms­efni í fram­halds- og háskól­u­m. 

Mörg fyr­ir­tæki leggja sig mikið fram að kenna starfs­fólki sínu íslensku sem er frá­bær fjar­fest­ing í þágu allra, við­skipta­vina, starfs­fólks­ins og fyr­ir­tæk­is­ins. En við sjáum líka mik­inn launa­þjófn­að. Gæti verið að ein­hverjir sjái kannski ekki hags­muni sína í því að starfs­fólk þeirra læri íslensku og gæti þar með haft betri aðgang að upp­lýs­ingum um rétt­indi sín eða myndað tengsl við Íslend­inga sem gætu sýnt þeim stuðn­ing? Verðum við ekki að spyrja okkur hverjir græða á því að halda inn­flytj­endum utan sam­fé­lags­ins, utan þeirra lífs­gæða sem Ísland hefur að bjóða? Viljum við kannski hafa þetta svona, þarna er fólk á lágum laun­um, sem er ein­angrað frá hin­um, gerir engar kröf­ur, hefur hingað til verið að stærstum hluta á vinnu­mark­aðn­um, á besta aldri og bara að vinna og kostar sam­fé­lagið ekki mik­ið, hvorki heil­brigð­is­kerfið né almanna­trygg­ingar og kvartar ekki einu sinni?

Ég veit um mörg sem hafa búið hér árum saman án þess að tala íslensku, en hafa á þeim tíma sem þau hafa búið hér lært bjag­aða ensku. Sum þeirra telja jafn­vel að það sem mundi bæta lífs­gæði sín væri að bæta ensku­kunn­átt­una. Og það er kannski rétt! Þegar maður lærir aðeins betri ensku getur maður strax fengið aðeins betra starf. En þegar fólk leggur á sig jafn­vel þriggja ára háskóla­nám í íslensku en fær samt ekki virki­lega gott starf, til hvers þá?

Raun­veru­leik­inn fyrir suma inn­flytj­endur er ein­fald­lega sá að þau þurfa ekki á íslensku að halda. Og ef hvat­inn er eng­inn þá lærir fólk ekki. 

Tví­skipt­ing sam­fé­lags­ins

Þannig að sam­fé­lagið er orðið tví­skipt. Ekki samt ein­fald­lega Íslend­ingar og útlend­ing­ar. Í þeim hópi sem nýtur þeirra gæða sem íslenskt sam­fé­lag hefur fram að færa eru nefni­lega margir inn­flytj­endur sem hafa lært tungu­mál­ið, fengið góð störf og við­ur­kenn­ingu á menntun sinni.

Svo er hinn hóp­ur­inn ekki heldur eins­leit­ur, þarna er til að mynda vel menntað fólk sem mætti kalla heims­horn­arflakk­ara eða expats, fólk sem dvelur hér og talar góða ensku í sam­ræmi við lífsmáta sinn, þau eiga vini sem tala ensku við þau og eru í störfum þar sem enskan dug­ar. Þau njóta lífs­ins og kom­ast af án þess að læra tungu­málið og lái þeim hver sem vill. Það getur verið skemmti­legt og gef­andi að eyða nokkrum árum í útlönd­um, njóta lífs­ins og gefa af sér í gegnum skap­andi störf og sam­töl. Getum kannski hugsað til Íslend­inga sem vinna í nokkur ár í Dúbaí í slíku umhverfi, þeir læra að vísu aldrei arab­ísku, en ann­ars getur þetta verið gef­andi tíma­bíl í lífi þeirra. 

Ég hef velt þessu fyrir mér lengi. Hver er ég til að dæma þetta fólk í ein­hvers konar íslensku-­for­ræð­is­hyggju? En nið­ur­staðan var samt, jú, það má hafa áhyggjur af þess­ari þró­un. Til að mynda ef þeir sem hafa alla burði til þess að læra íslensku, mennt­un, tíma, tæki­færi og getu, gera það ekki, nota sína for­rétt­inda­stöðu ekki til þess að byggja brýr og hjálpa sam­fé­lag­inu að sjá inn­flytj­endur sem „líf­ræn­an“ hluta af sam­fé­lag­inu, hvernig getum við þá kraf­ist þess af þeim sem hafa ekki slíkar mögu­leika? Því eitt er víst: Ef útlenskur sér­fræð­ingur með ensku að móð­ur­máli býr hér í 20 ár án þess að tala íslensku þá truflar það svo sem eng­an. En þegar ég vann í túlka­þjón­ustu hafði ég varla tölu á því hversu oft var spurt hvort ein­hver sjúk­lingur sem hafði búið hér í 10 ár, kannski eldri, ólæs kona af asískum upp­runa, hefði ennþá rétt að fá túlk í lækn­is­heim­sókn. Hún fær nefni­lega ekki sama umburð­ar­lyndi.

Ég efast um að margir taki þessa ákvörðun að læra ekki íslensku. Langoft­ast ger­ist það bara. Það er í lagi í byrjun og ef allt virkar sæmi­lega, þá venst það. Íslend­ingar eru yfir­leitt umburð­ar­lyndir og vilja vera svo miklir heims­borg­ar­ar. Nánir vinir eða makar reyna að hlífa þessu fólki frá því að þurfa að gang­ast í gegnum þetta erf­iða, stundum nið­ur­læg­andi tíma­bil, þegar maður stígur sín fyrstu skref í nýju tungu­máli. Það getur nefni­lega verið óþægi­legt fyrir full­orðna mann­eskju þegar hún upp­lifir að fólk talar niður til henn­ar, að geta ekki tjáð þær flóknu hugs­anir sem hún hef­ur. En til langs tíma þá gerum við þessu fólki ekki greiða! Þvert á móti: Við höldum því fast á hlið­ar­lín­unni, sem skapar úti­lokun til langs tíma. Því það kemur alltaf að því að ein­hver talar ekki ensku við þau. Þegar liður á kvöldið og fólk byrjar að gleyma sér í boð­inu. Eða þegar börnin koma heim með vini úr skól­an­um, getur útlenska for­eldrið þá gert kröfu að þau tali ensku sam­an? Og ef ekki, hvernig liður öllum með þetta? Jafn­vel þótt við viljum sjá börn af erlendum upp­runa ná betri árangri í íslensk­unni en raunin er, þá eru þau samt yfir­leitt fljót­ari að ná tökum á nýju tungu­máli. Og eins og ég þekki vel frá tyrk­neskum vinum mínum í Þýska­landi þá getur það verið yfir­þyrm­andi ábyrgð á herðum barna að þurfa að vera þetta milli­stykki milli for­eldra sinna og sam­fé­lags­ins. Alltaf í vörn, alltaf að reyna að miðla, að sætta aðila sem tala ekki sam­an.

En ábyrgðin er líka hjá okkur öll­um. Við gerum illt verra með því að skipta alltaf yfir á ensku þrátt fyrir að ein­hver reyni að tala íslensku. Með þessu erum við að fæla fólk frá því að læra íslensku því það það fær ekki tæki­færi að æfa sig. En alvar­legra er kannski hvaða skila­boð við sendum með þessu: Þú verður hvort sem er aldrei nógu góð­ur, þú átt ekki heima hér, þú til­heyrir ekki mínum hópi. Ekki einu sinni að reyna það. 

Svo mætum við eig­in­lega alltaf bara fólki sem virð­ist að tala íslensku full­kom­lega, kannski höldum við að annað megi ekki. En ef íslenskan á að halda velli, þá verður hún að vera tungu­mál okkar allra hér, þá þarf að hleypa öllum að og leyfa þeim að tala með sínu nefi. Það þarf að styðja miklu betur við frek­ari íslensku­kennslu inn­flytj­enda, ekki senda þá bara á byrj­enda­nám­skeið og segja svo „good for you“.

Og hvernig var aftur með að kunna að beygja kýr? 

Minnsta mál segi ég: „Belja, um belju, frá belju, til belju“.

Höf­undur er borg­ar­full­trúi Sam­fylk­ing­ar­inn­ar.