Árið 2020 hefur fært okkur öllum nýjar áskor­an­ir, mat­væla­fram­leiðsla á Íslandi hefur þar ekki verið und­an­skil­in. Mikil vinna hefur verið unnin til að tryggja megi lands­mönnum ferskan mat á diskinn dag­lega og sér­stakur léttir varð í hjörtum margra okkar þegar Mat­væla­ör­ygg­is­stofnun Evr­ópu gaf það út að veiran væri ekki mat­ar­bor­inn sjúk­dóm­ur.

Bænda­sam­tök Íslands fóru í það að því að setja á fót við­bragð­steymi sem hafði það hlut­verk að sam­hæfa aðgerðir bænda í sam­vinnu við sótt­varn­ar­yf­ir­völd og Mat­væla­stofn­un. Einnig var sett á fót afleys­inga­þjón­usta ef veik­indi kæmu upp hjá bænd­um. Sam­hliða því var fylgst náið með því að engir hnökrar yrðu á afhend­ingu aðfanga til bænda. Þegar hrá­efnin fóru frá bændum til  vinnslu var líka mikil áskorun að gæta þess að mat­væla­fyr­ir­tækin gætu haldið starf­semi sinni gang­andi með öruggum hætti svo fram­leiðsla og afhend­ing íslenskra mat­væla stöðv­að­ist ekki. Það hafð­ist með góðu skipu­lagi og öfl­ugum sótt­vörum að lág­marka áhætt­una á því að smit kæmi upp hjá starfs­fólki sem hefði getað haft í för með sér rof í rekstri og jafn­vel fram­leiðslu­stöðv­un. 

Áskor­anir voru meðal ann­ars ferða­lög starfs­manna frá áhættu­svæð­um, breyt­ing á vakta­skipu­lagi vegna sótt­varna, skipu­lagn­ing keðju stað­gengla ef upp kæmi smit og fram­kvæmd áætl­unar um heims­far­aldur og órofin rekst­ur. Einnig varð að upp­lýsa starfs­fólk á nokkrum tungu­málum um hvað væri að ger­ast og hvernig þau þyrftu að bregð­ast við aðstæð­um. Var þetta allt fram­kvæmt auk þess sem gríð­ar­lega margar nýj­ungar í íslenskri mat­væla­fram­leiðslu voru settar á markað og fjár­fest var í nýsköpun og frum­kvöðl­um.

En það er fleira sem hefur komið til á þessum COVID tímum sem hefur valdið auknu álagi í mat­væla­fram­leiðslu og birgða­stýr­ingu. Neyslu­breyt­ingar og til­færsla sölu frá mötu­neytum og veit­inga­stöðum til versl­ana hefur kallað á nýjar áskor­anir og breytta vöru­sam­setn­ingu, jafn­vel aðrar umbúðir og breytta fram­leiðslu­ferla með til­heyr­andi rösk­un­um.  Þetta hefur almennt gengið vel og ekki hafa komið til að tafir á flutn­ingi afurða frá bændum til vinnslu né vöru­skortur í versl­unum af þessum sök­um. Þetta var þó ekki sjálf­gefið og víða ann­ar­staðar í heim­inum hefur árið gengið verr.

Í Evr­ópu og Banda­ríkj­unum varð á mörgum stöðum að loka vinnslu­stöðum þá sér­stak­lega slát­ur­húsum og kjöt­vinnslum vegna hópsmita. Helsta ástæða þess var nánd starfs­manna við vinnu, lélegar sótt­varnir og tungu­mála­erf­ið­leik­ar. Þetta leiddi til þess að víða varð vöru­skortur í búðum og gripir söfn­uð­ust upp hjá bændum með til­heyr­andi vanda­málum og áskor­un­um. Við getum því hrósað happi yfir hversu vel tókst til hér á landi og að ekki hafi orðið brestir í vinnslu né dreif­ingu hingað til. Tek­ist hefur að halda virð­is­keðj­unni gang­andi „Frá haga í maga“. Því ber að þakka öllu því góða starfs­fólki sem vinnur við mat­væla­fram­leiðslu hér á landi. Útsjón­ar­semi, sveigj­an­leiki og stað­festa þeirra við að leysa málin við erf­iðar aðstæður eru til fyr­ir­mynd­ar.

Það verk­efni sem upp kom og mun fylgja okkur áfram er það ójafn­vægi á alþjóð­legum mark­aði sem hefur skap­ast vegna COVID. Mikil tregða er á sölu land­bún­að­ar­af­urða í Evr­ópu vegna far­ald­urs­ins sem hefur orðið til þess að gríð­ar­legar alþjóð­legar birgðir hafa safn­ast upp með til­heyr­andi verð­falli til fram­leið­anda  Þetta er hluti af alþjóð­legu vanda­máli sem bændur og mat­væla­fram­leið­endur hafa víða lent í, meðal ann­ars vegna flutn­inga yfir landa­mæri og óseldra vara sem kom­ast ekki í sölu vegna COVID. Við­brögð Evr­ópu­sam­bands­ins við vand­anum hafa meðal ann­ars falist í stuðn­ingi vegna kostn­aðar vegna birgða­halds í kjöl­far tíma­bund­ins ójafn­vægis á mark­aði og fjár­styrkjum og lánum til bænda. Einnig voru veittar frek­ari und­an­þágur en fyrir voru frá evr­ópskum sam­keppn­is­lög­um. Þessi stuðn­ingur ríkja/­ríkja­sam­banda er ekki eins­dæmi.

Íslenskur land­bún­aður hefur ekki farið var­hluta af þessum áskor­unum frekar en rest­inn af heim­in­um. Sem dæmi má nefna er að mjólk­ur­duft hefur safn­ast upp, sölu­tregða hefur verið ríkj­andi og verð lágt á alþjóð­legum mörk­uð­um. Kjöt­mark­að­ur­inn er yfir­fullur vegna inn­flutn­ings og bændur sitja uppi með slát­ur­gripi með til­heyr­andi kostn­aði og erf­ið­leik­um.  Mik­ill sam­dráttur í ferða­þjón­ustu hefur svo orsakað hrun í lamba­kjöts­sölu. Það er engin leið að bændur og fyr­ir­tæki hefðu getað brugð­ist við ástand­inu fyrr hvorki hér­lendis né erlend­is. Ætla má að það muni taka marga mán­uði eða ár að ná aftur jafn­vægi á mark­aðnum með til­heyr­andi kostn­aði, sem á end­anum lendir á bænd­um.

Nú þegar við erum farin að sjá fram úr kóf­inu er nauð­syn­legt að horfa til fram­tíð­ar, en jafn­framt skoða hvaða lær­dóm við getum dregið af síð­ustu tíu mán­uð­um. Þessi far­aldur hefur sýnt okkur hversu mik­il­væg inn­lend mat­væla­fram­leiðsla er og hversu mik­il­vægt það er hverri þjóð að vera sem mest sjálf­bær, sér­stak­lega þegar kemur að mat. Það má ekki gleym­ast að þetta er ekki fyrsta far­sóttin sem herjað hefur á heim­inn og því miður er lík­legt að þetta sé ekki sú síð­asta.

Höf­undur er kúa­bóndi Kára­nes­koti og for­maður Sam­taka afurða­stöðva í mjólkur­iðn­aði.