Í aðdraganda kosninga á þessu ári hef ég leyft mér að skrifa undanfarna tvo mánuði sex greinar í Kjarnann um kjör eldri borgara, með tilliti til þeirra sem innan þess hóps eru verst settir, í von um að baráttan yrði skerpt frá eldri borgurum til leiðréttingar, eða að ríkisstjórn og stjórnarþingmenn myndu breyta einhverjum skerðingarákvæðum laga almannatrygginga á þessu vorþingi. Hvorugt hefur gerst. Forysta Landssambands eldri borgara, stjórn og kjaranefnd, virðast ráðalausar, og enginn árangur hefur náðst varðandi leiðréttingar undanfarin mörg ár. Langur sjónvarpsþáttur nýverið um velferð aldraðra fjallaði ekkert um kjaramálin, en forsætisráðherra vék í ávarpi sínu að þeim lagfæringum sem ríkisstjórn hennar hefði stuðlað að með sérstökum lögum um bætur til þeirra sem lítinn eða engan stuðning hefðu fengið.
Í síðustu grein minni 19. febrúar s.l. vék ég sérstaklega að þessum stuðningi, sem forsætisráðherra nefndi í ávarpi sínu. Hann varðaði eingöngu innflytjendur og Íslendinga sem búið höfðu erlendis. Stuðningurinn hefði getað numið kr. 129.310 til hjóna eða sambúðarfólks á mánuði og kr. 170.784 til einstaklinga með heimilisuppbót eftir að hafa greitt skatt af greiðslunum. En hindranir og flækjustig laganna voru með þeim ólíkindum, að í upphafi árs höfðu aðeins 141 einstaklingur sótt um þetta!
Leiðrétting á skerðingum greiðslna frá TR vegna vinnulauna
Talið hefur verið að það myndi kosta ríkissjóð um 2 milljarða króna ef 45% skerðing vegna vinnulauna umfram kr 100 þúsund á mánuði yrði afnumin. Ekki er reiknaður með í því dæmi virðisaukinn af aukinni veltu fólksins, sem myndi koma til vinnu og ekki heldur lífsbati þeirra sem hafa kosið að sitja heima fullfrísk, fremur en að láta hirða af sér um 80% af því sem unnið yrði umfram þau laun. Ef þetta væri reiknað með tel ég að afnám skerðinganna myndi ekki kosta ríkissjóð neitt. Heldur hitt, að ríkissjóður myndi hagnast vegna aukinna tekna sem yrðu skattlagðar, ásamt veltu af virðisauka. Auk þess yrði heilsan betri og lífsgleðin meiri hjá þessum eldri borgurum, og kjölfarið minni útgjöld ríkissjóðs vegna veikinda og þunglyndis.
Leiðrétting hefur ekki fengið hljómgrunn, þótt ótrúlegt sé, því að þetta höfðar til þess að eldri borgarar hafi óskert frelsi til að vinna sér til framfærslu og greiða jafnframt skatta til samfélagsins af þeirri vinnu.
Leiðrétting á skerðingum greiðslna frá TR vegna lífeyrissjóðsgreiðslna
Skerðingarákvæði laga um almannatryggingar vegna lífeyrissjóðsgreiðslna eru taldar spara ríkissjóði um 26 milljarða króna.
Greiðslur sem eldri borgarar fá úr lífeyrissjóði eru af TR meðhöndlaðar sem fjármagnstekjur, og séu þær umfram kr 25 þúsund á mánuði, þá skerðast greiðslur frá TR um 45%.
Ef lífeyrisgreiðslurnar væru hins vegar taldar launatekjur væru þær ekki skertar fyrr en við 100 þús. króna markið. Í skattalögum eru lífeyrisgreiðslur þó skilgreindar sem laun og skattlagðar með miklu hærra hlutfalli en ef þær væru fjármagnstekjur. Í lögum um tekjuskatt nr. 90/2003 er kveðið á um að lífeyrir teljist til launa, en þar segir: „Endurgjald fyrir hvers konar vinnu, starf eða þjónustu, án tillits til viðmiðunar, sem innt er af hendi fyrir annan aðila. Hér með teljast til dæmis hvers konar biðlaun, starfslaun, nefndarlaun, stjórnarlaun, eftirlaun og lífeyrir, fatnaður, fæði, húsnæði, risnufé, verkfærapeningar, ökutækjastyrkir, flutningspeningar og aðrar hliðstæðar starfstengdar greiðslur, fríðindi og hlunnindi, svo og framlög og gjafir sem sýnilega eru gefnar sem kaupauki.”
Í lögum um almannatryggingar nr. 100/2007 er kveðið á um það í 2. gr., í 9. og 10. tl. að ekki sé mismunur á atvinnutekjum og atvinnutengdum lífeyrissjóðsgreiðslum.
Auk þessa sem hér að framan greinir eru lífeyrissjóðstekjur skattlagðar tvisvar, gagnvart þeim sem greiddu skatt af greiðslum í lífeyrissjóð frá 1969 til 1988, en eru nú skattlagðir á ný af sama stofni fjármagns, sem getur varla talist löglegt.
Það hlýtur að teljast lágmarksskylda núverandi ríkisstjórnar að horfast í augu við framangreindar staðreyndir. En hingað til hafa leiðréttingar, sem horfa til sanngirni, heilbrigðrar skynsemi og í sumum tilvikum til fáránlegrar lagatúlkunar, engan hljómgrunn fengið hjá stjórnvöldum.
Leiðrétting á lögbundnum árlegum hækkunum bóta almannatrygginga
Þessi hækkun er framkvæmd einu sinni á ári, fyrsta janúar. Þess vegna tekur sú hækkun mið af reiknaðri hækkun ári áður, þ.e.a.s. á þessu ári miðað við árið 2019. Samkvæmt 69. gr. laga um almannatryggingar er kveðið á um að bætur „skuli breytast árlega í samræmi við fjárlög hverju sinni. Ákvörðun þeirra skal taka mið af launaþróun, þó þannig að þær hækki aldrei minna en verðlag samkvæmt vísitölu neysluverðs.” Út frá þessari lagagrein kemst ríkistjórn árlega að þeirri niðurstöðu að miða eingöngu við fjárlögin, útfrá gefinni prósentu, tvö síðustu ár út frá sömu prósentu 3,6%, samtals 7,2% fyrir árin 2019 og 2020, en það ár var bætt við hækkun upp á 2,5% vegna sömu prósentuhækkana ríkisins á þjónustu og einkasölu. Á þessum árum hækkuðu laun í landinu hins vegar um a.m.k. 17%.
Ekki hefur fengist nein leiðrétting í mörg ár á því að fylgt sé ákvæðum laganna þess efnis að greiðslur almannatrygginga hækki aldrei minna en verðlag samkvæmt vísitölu neysluverðs.
Viðhorf þeirra sem ráða
Þrátt fyrir rökstuðning og staðreyndir, sem fram eru settar um stöðu þeirra eldri borgara sem minnst fá greitt frá TR, og sýnt fram á hvernig lög eru brotin, ásamt því að bent hefur verið á loforð um bætur í þingræðum, framboðsræðum og bréfi frambjóðenda fyrir kosningar, þá er svarið alltaf á sama veg. Aldrei hefur meira verið gert fyrir aldraða, eins og t.d. svar fjármálaráðherra við nýlegri fyrirspurn, sem birtist í Kjarnanum: „Í fyrsta lagi hafa kjör þeirra sem minnst hafa milli handanna af þeim sem fá bætur frá almannatryggingum batnað hraðast á undanförnum árum. Kjör þeirra hafa batnað hraðar en þeirra sem hafa meira á milli handanna en þiggja þó eitthvað úr almannatryggingakerfinu.”
Hvernig skyldi ráðherrann svara þeirri einföldu spurningu, að íslenska ríkið greiði hlutfallslega lægst allra þjóða innan OECD til eldri borgara gegnum TR?
Síðan segir ráðherrann að Íslendingar eigi að vera stoltir af öflugu almannatryggingakerfi. Eigum við að vera stolt af því að ríkið hirði af eldri borgurum árlega um 28 milljarða vegna skerðinga á greiðslum TR til þeirra? Hvernig getur þjóð, sem þarf ekki að bera kostnað af rekstri hers með dýrum drápstækjum, en býr jafnframt að auðugum miðum umhverfis landið, ásamt gæðum landsins, fallvötnum til raforkuframleiðslu, jarðhita og tæru rennandi vatni, verið lægst í hópi OECD ríkja í stuðningi við þá sem minnst hafa til lífsbjargar? Þegar sérfræðingar og ráðherrar telja lífeyrissjóðsgreiðslur með sem framlag ríkisins til eldri borgara, þá er það ekkert annað en staðreyndafölsun.
Hvað gætu eldri borgarar gert til að ná fram lágmarks leiðréttingu?
Forysta LEB gæti lagt fram tillögur til ríkisstjórnar um lágmarkslagfæringu á kjörum eldri borgara, sem næðu til þeirra sem verst eru settir í samræmi við samþykkt landsfundar um kjaramál frá 30.6.2020. Ef engin viðbrögð yrðu við því fyrir landsfund LEB á þessu ári, yrði að mínu áliti að leggja fyrir fundinn tillögu um að félög eldri borgara um land allt, stæðu saman að framboði undir nýrri forystu stjórnar LEB. Það gæti verið sjálfstætt framboð eða með samstarfi við annan flokk með skriflegum skuldbindingum stjórnar þess flokks um stefnu í þessum málaflokki og þátttöku í framboði, skilyrt aðeins til þátttöku á næsta þingi. Ef sérstakur flokkur eldri borgara næði kjöri til alþingis, myndu þessi mál njóta forgangs hjá flokknum, ásamt því að styðja önnur góð mál til heilla fyrir land og þjóð.
Höfundur er formaður kjararáðs félags eldri borgara í Rangárvallasýslu.
