Við, sem erum í hópi 5.000 eldri borg­arar af um 43 þús­und eldri borg­urum 67 ára og eldri, njótum þess að fá engar greiðslur frá almanna­trygg­ingum (TR), enda þótt við eigum rétt á að fá lága greiðslu grunn­trygg­inga frá TR, eins og var óslitið til 2009. Við, sem höfum með líf­eyri, vinnu og fjár­magnstekjum yfir 600.000 kr. á mán­uði, þurfum ekki að sæta 45% skerð­ingu á tekjum okkar umfram 25.000 kr. á mán­uði eða skerð­ingu á vinnu­launum eða verk­taka­greiðslum um 45% umfram 100.000 kr. á mán­uði frá TR. 

Þetta hef ég rök­studd ásamt fleiru í fimm greinum í Kjarn­an­um: „Mis­munun og rang­læti gagn­vart líf­eyr­is­þegum“, „Lífs­kjara­samn­ing­ur­inn og hækkun bóta“, „Margir eldri borg­arar hýru­dregnir“, „Staða eldri borg­ara í fátækt eða á hjúkr­un­ar­heim­ilum“ og „Með­ferð á eldri borg­urum – skerð­ing­ar, týndar greiðslur og líf­eyr­is­sjóð­ir“.

Það sem var gert fyrir okkur

Við breyt­ingar á skatta- og gjalda­kerfi rík­is­ins í upp­hafi þessa árs, lækk­uðu hjá þeim hópi, sem ég til­heyri skatt­ar, þó skatt­leys­is­mörkin hefðu verið lækkuð annað árið í röð, en það kom ekki að sök vegna þeirra tekna sem við höf­um. Skatta­lækk­unin hvarf næstum hjá hinum hópn­um. Við sem höfum efni á lag­fær­ingu íbúð­ar­húsa, fengum hækkun á end­ur­greiðslu VSK-skatts vegna vinnu úr 60% í 100%. Lang­þráð lag­fær­ing fékkst um afnám skatt­lagn­ingar á sölu­hagn­aði sum­ar­húsa, sem nýt­ist okkur vafa­laust betur en hinum hópn­um. 

Við sem eignir eig­um, fengum einnig þá leið­rétt­ingu fyrir afkom­endur okk­ar, að skatt­frels­is­mörk erfða­fjárs­skatts voru hækkuð úr 1,5 millj­ónum í 5 millj­ónir króna. En það sem var einkum gert fyrir okk­ur, umfram hinn hóp­inn, var að frí­tekju­mark fjár­magnstekna frá skatti var hækkað um 100%, úr 150 þús­und í 300 þús­und kr. á ári. Frí­tekju­mark hjá hinum hópnum er 0 kr. frá skatti og að auki með óbreytt skerð­ing­ar­mörk hjá TR, eins og und­an­farin fjögur ár.

Hvað var gert fyrir hina, sem eru um 38 þús­und eldri borg­ar­ar?

Engar bætur hafa náðst fram til þeirra, heldur þvert á móti, að þeir sem minnst hafa innan hóps­ins, fengu smátt og smátt minna und­an­farin 11 ár í sam­an­burði við aðra hópa í þjóð­fé­lag­inu. Greiðslur frá TR hafa ekki fylgt launa­þróun frá hruni og skerð­ing­arnar hafa skert enn frekar greiðslur allt frá 2009 og verið óbreyttar hjá núver­andi rík­i­s­tjórn frá 2017, þótt allar aðrar greiðslur í sam­fé­lag­inu hafi árlega tekið mið af verð­lagi og launa­þró­un. Um 32.000 eldri borg­arar fá skerð­ingar á greiðsl­um, um 3.500 eldri borg­arar á hjúkr­un­ar­heim­ilum eru ofur­skertir og lík­lega um 2.700 eldri borg­arar þiggja ekki greiðslur frá TR. 

Þeir vinna lengur því þeir meta meira frelsi til að vinna og frelsi frá eft­ir­liti TR, en að fá skertar greiðslur frá stofn­un­inni. Ein laga­setn­ing var þó gerð 3. júlí 2020 af núver­andi stjórn­ar­flokkum um við­bót­ar­stuðn­ing við aldr­aða. Það var stuðn­ing­ur, sem átti að ná, lík­ega til um 800 eldri borg­ara hér á landi, inn­flytj­anda, sem höfðu ekki rétt­indi til greiðslu frá TR og til Íslend­inga, sem höfðu misst rétt­indi vegna búsetu erlend­is, enda þótt þeir hefðu áður greitt til almanna­tryggg­inga og sjúkra­sam­laga hluta af launum sínum til 1986 og eftir það sam­bæri­legar greiðslur með hækkun skatt­pró­sentu. Þessi laga­breyt­ing er eina bótin sem ráð­herrar geta höfðað til um hækk­aðar greiðsl­ur, þegar þeir segja að staða eldri borg­ara hafi verið bætt í stjórn­ar­tíð núver­andi rík­is­stjórn­ar. En hverju skil­aði lög­gjöf­in?

Lög um félags­legan við­bót­ar­stuðn­ing við aldr­aða nr 74 / 3.7. 2020

Lögin kveða á um 90% af grunn­greiðslu TR til eldri borg­ara, eða kr. 129.310, en með heim­il­is­upp­bót kr. 170.784 á mán­uði, báðar eftir skatt­greiðslu. Lögin eru í mörgum ýtar­legum laga­greinum með skerð­ing­um, hindr­unum og eft­ir­liti frá TR, í lík­ingu við aðrar vald­heim­ildir TR um greiðsl­ur, sem eðli­legt er að folk geri sér grein fyr­ir: 

 Í 4. gr lag­anna er kveðið á um að við­kom­andi hafi áður „sótt um og tekið út að fullu öll rétt­indi sem hann kann að eiga eða hafa áunnið sér. Þetta á m.a. við um launa­tengd rétt­indi, greiðslur almanna­trygg­inga og félags­lega aðstoð rík­is­ins sem og atvinnu­tengdar og iðgjalda­tengdar líf­eyr­is­greiðslur hjá íslenskum og erlendum aðil­u­m.“

 Í 5. gr. segir m.a.: „Hafi umsækj­andi þegar fengið greidda fjár­hags­að­stoð sveit­ar­fé­lags á sama tíma­bili sem greitt er fyrir aftur í tím­ann skv. 4. mgr. 9. gr. skal við­bót­ar­stuðn­ing­ur­inn nema mis­mun­inum fyrir það tíma­bil. Sama á við um þann mánuð er greiðslur hefj­ast.“

Í 7. gr. seg­ir: „Ekki kemur til greiðslu við­bót­ar­stuðn­ings sam­kvæmt lögum þessum nemi eignir umsækj­anda í pen­ingum eða verð­bréfum hærri fjár­hæð en 4.000.000 kr.“

Í 12. gr. er kveðið á um upp­lýs­inga­skyldu til TR varð­andi þessa ein­stak­linga, til að hægt sé að skerða þessa lág­marks­greiðslu enn frekar: „Skatt­ur­inn, Vinnu­mála­stofn­un, sjúkra­trygg­inga­stofn­un­in, Þjóð­skrá Íslands, Inn­heimtu­stofnun sveit­ar­fé­laga, Fang­els­is­mála­stofn­un, Útlend­inga­stofn­un, rík­is­lög­reglu­stjóri, Sam­göngu­stofa, líf­eyr­is­sjóð­ir, sjúkra­stofn­an­ir, dval­ar- og hjúkr­un­ar­heim­ili, sveit­ar­fé­lög, Mennta­sjóður náms­manna, við­ur­kenndar mennta­stofn­anir innan hins almenna mennta­kerfis og skólar á háskóla­stigi skulu láta Trygg­inga­stofnun í té upp­lýs­ingar með raf­rænum hætti eða á annan hátt að því marki sem slíkar upp­lýs­ingar eru nauð­syn­legar til að unnt sé að fram­fylgja lögum þess­um.“

Í 13. grein er m.a. fjallað um rök­studdan grun: „Leiki rök­studdur grunur á að heim­ild til greiðslna sé ekki fyrir hendi er heim­ilt að fresta greiðslum tíma­bundið meðan mál er rann­sakað frekar og stöðva greiðslur komi í ljós að skil­yrðum greiðslna er ekki full­nægt. [...] Leiki rök­studdur grunur á að greiðslur eigi sér stað á grund­velli rangra eða vill­andi upp­lýs­inga frá greiðslu­þega er heim­ilt að afla upp­lýs­inga frá þriðja aðila sem ætla má að geti veitt upp­lýs­ingar er máli skipta í því skyni að leið­rétta greiðsl­ur.“

141 höfðu sótt um í byrjun árs 2020

Hindr­anir þess­ara laga um við­bót­ar­stuðn­ing við aldr­aða eru svo íþyngj­andi og flóknar að aðeins höfðu 141 ein­stak­lingur lík­lega af um 800 sótt um greiðslur frá TR í árs­byrjun 2021. Þegar lögin eru lesin er spurt: Hvernig geta þing­menn sam­þykkt svona lög, skrifuð af emb­ætt­is­mönnum til að þókn­ast þeim ráð­herra sem málið flyt­ur? 

Nið­ur­staða 

Núver­andi rík­is­stjórn hefur ekk­ert gert í þágu þeirra, sem fá greiðslur frá TR, þrátt fyrir skrifuð lof­orð og fram­setn­ingu í þing­ræðum um úrbæt­ur. Hún hefur við­haldið áfram skerð­ing­ar­á­kvæðum fyrri rík­i­s­tjórna vinstri flokka. Að núver­andi rík­i­s­tjórn sjái ekki einu sinni rétt­læti í því að eldri borg­ar­ar, sem minnst hafa, fái að vinna sér til bjargar og greiða skatta af þeim laun­um, er óskilj­an­legt, sér­stak­lega í ljósi þess, að rök­styðja má að það kosti rík­i­s­jóð nán­ast ekk­ert. Í stað þess er við­haldið skerð­ing­um, sem jafn­gilda skatt­lagn­ingu um 80% af vinnu umfram 100 þús­und kr. á mán­uð­i. 

Var laga­breyt­ingin um við­bót­ar­stuðn­ing við aldr­aða, það sem ráð­herrar meintu um auknar bætur TR til eldri borg­ara und­an­farin tæp fjögur ár? Nei, laga­setn­ingin var um enn meiri skerð­ingar greiðslna frá TR til þeirra, sem allra minnst geta fengið og kerfið hafði týnt og finnur reyndar ekki enn. 

Höf­undur er for­maður kjara­ráðs félags eldri borg­ara í Rang­ár­valla­sýslu.