Fyrir tæp­lega fimm­tíu árum gaf dr. Seuss út barna­bók­ina Lórax­inn sem lýsir ein­hverju lang­lífasta og vand­með­farn­asta vanda­máli okkar tíma: sam­gæða­harm­leikn­um.

Lórax­inn fjallar um ungan athafna­mann, Einsler að nafni. Einsler er ósköp venju­legur athafna­maður sem reynir allt sem hann getur til að auðga sjálfan sig. Einn dag­inn rambar Einsler í leit að við­skipta­tæki­færum á eitt­hvað sem hann hafði aldrei séð áður: þéttan skóg, upp­fullan af truf­flutrjám – eins langt og augað eygði. Trén voru und­ur­fög­ur. Með langan grannan stofn og þykkan lit­ríkan dúsk á toppn­um. Dúsk­ur­inn var mjúkur sem silki og ilm­aði ómót­stæði­lega. Trén voru vagga alls lífs í skóg­in­um. Sér­stak­lega voru litlu loðnu bar­balút­arnir háðir ávöxtum trés­ins sem fæð­u. 

Einsler sá strax að það var hægt að græða á dúski truf­flutrjánna. Því kom hann sér upp vinnu­búðum og hjó sitt fyrsta truf­flu­tré. Úr dúsknum saum­aði hann svo fín­asta þníd, hvað sem það nú er. Um leið og hann var búinn að sauma þnídið var við­skipta­vinur mættur og borg­aði Einsler ríku­lega fyrir það.

Með pen­inga í aug­unum hringdi Einsler í alla vini sína og vanda­menn. Hann sagði þeim að koma, hér væri  vinnu að fá. Vin­irnir komu, hjuggu tré og saum­uðu þníd, nótt sem nýtan dag. En það var sama hversu mikið þeir fram­leiddu, þnídið seld­ist jafn­harðan upp. Einsler tók því upp á því að búa til vél. Vélin hjó fjögur tré í einu höggi og komst að trjám á afskekktum stöð­um. Fyr­ir­tækið blómstr­aði. Skóg­ur­inn þjáð­ist en eng­inn sagði neitt. Nema reyndar tals­maður trjánna, Lórax­inn, en á hann var ekki hlust­að. Á end­anum hjó vélin síð­asta tré skóg­ar­ins. Ekk­ert stóð eftir nema ver­ald­legur auður Einslers. Bar­balút­arnir voru horfnir og í meng­uðum stöðu­vötnum var enga humm-­fiska lengur að finna. Græðgi Einslers hafði gert hann ríkan en rústað  skóg­inum og því lífi sem þar þreifst.

Dr. Seuss skrif­aði bók­ina árið 1972. Hann skrif­aði hana af því að hann var búinn að fá sig fullsaddan af græðgi mann­anna. Græðgi sem hann sá að byrjuð var að ganga frá nátt­úr­unni í kringum hann. Í dag, á  meðan Ástr­alía brennur og kom­andi afleið­ingar lofts­lags­breyt­inga verða skýr­ari, á bókin Lórax­inn við sem aldrei fyrr. Rétt eins og hag­fræð­in. Harm­leik­ur­inn sem Einsler olli í sög­unni var nefni­lega ekki óum­flýj­an­leg­ur. Í raun hefði verið hægt að fara tvær leiðir til þess að vernda trufflu­skóg­inn, á sama tíma og hægt hefði verið að leyfa Einsler að fram­leiða og selja smá þníd [1]. 

Ein leiðin sem Lórax­inn hefði getað farið var að setja á stofn umhverf­is­ráðu­neyti. Í gegnum það hefði Lórax­inn svo getað mælt hvaða magn truf­flutrjáa mátti höggva, án þess að það kæmi óþarf­lega mikið niður á öðrum íbúum skóg­ar­ins. Til þess að það gengi upp þyrfti Lórax­inn auð­vitað að koma upp dóm­stól­um, setja á fót lög­reglu og byggja fang­elsi, í þeim til­gangi að halda Einsler heið­ar­leg­um.

Önnur lausnin hefði ein­fald­lega falið það í sér að afhenda Einsler eigna­rétt­inn á trjánum í skóg­in­um. Rétt eins og í fyrra dæm­inu þyrfti Lórax­inn líka að koma á fót stofn­unum – eins og dóm­stóla og lög­reglu – sem gætu varið Einsler fyrir þjófn­aði og dregið þá sem nýta sér auð­lind­ina án hans leyfis til ábyrgð­ar. Slík stefna kæmi til með að breyta hvötum Einsler og þegar hvatar breyt­ast breyt­ast athafnir um leið.

Þegar allir höfðu sama rétt til skóg­ar­höggs reyndi Einsler að höggva trén eins fljótt og hann gat til að verða fyrri til ef annar frum­kvöð­ull kynni að finna skóg­inn og hefði þá getað keppt um truf­flu­trén. Því meira sem nýi frum­kvöð­ull­inn felldi þeim mun minna gæti Einsler fellt. En ef Einsler hefði ekki þurft að ótt­ast sam­keppn­ina væri best fyrir hann að við­halda skóg­inum svo hann gæti fram­leitt og selt þníd og grætt á því til dauða­dags. Á end­ur­nýj­an­legan, vist­vænan máta. Þessi grein­ing kemur reyndar ekki fyrir í bók­inni svo skýrt, en ef Einsler var að reyna að hámarka gróða sinn af þnídi er lík­legt að til­hugs­unin um að ein­hver annar myndi hefja skóg­ar­högg hafi drifið áfram hegðun hans [2].

Úti um allan heim hefur illa skil­greindur eigna­réttur valdið tómum vand­ræð­um. Ef of fáir hafa of litla hags­muni af því að vernda auð­lindir verndum við minna en ákjós­an­legt er. Amer­íski vís­und­ur­inn er gott dæmi. Rétt eins og truf­flu­trén var vís­undur eitt sinn sér­stak­lega eft­ir­sóttur í Amer­íku. Á 19. öld reik­uðu millj­ónir vís­unda um sléttur Norð­ur­-Am­er­íku. Eftir stöðugar veiðar næstu hund­rað árin stóðu bara nokkur hund­ruð dýr eft­ir. Í lok 19. aldar tóku ein­hverjir bændur sig til og „eign­uðu“ sér nokkra vís­unda. Eftir að þeir eign­uð­ust rétt­inn á sínum vís­und­um, breytt­ust hvatar bænd­anna. Nú áttu frum­kvöðlar í vís­unda­geir­anum ekki lengur í kappi um hver gæti kálað vís­undum á undan sam­keppn­inni heldur var betra að rækta vís­unda og slátra svo bara hluta dýr­anna sem fædd­ust. Vissu­lega er vís­unda­stofn­inn aðeins skorpan af sextán tommu Pizza 67-pizzunni sem hann var, en eign­ar­rétt­ur­inn gerði samt það að verkum að í dag er þetta stór­feng­lega dýr ekki lengur í útrým­ing­ar­hættu.

Punktar höf­undar

[1] Aug­ljós­lega er einnig hægt að banna nýt­ingu truf­flutrjáa. Það myndi að sjálf­sögðu geta verndað þau frá ofnýt­ingu. En þar sem það er skýrt í bók dr. Seuss að eft­ir­spurn og greiðslu­vilji er fyrir þnídi er þníd greini­lega ein­hvers virði. Því væri það aðeins sann­gjarnt að leyfa ein­hverja nýt­ingu þess.

[2] Reyndar má líka túlka hegðun Einslers í gegnum skamm­tíma­hugsun og breið­boga­kósínus-nú­virð­ingu (e. hyper­bolic discount­ing). En við látum það eiga sig í bili.

Þessi pist­ill birt­ist upp­haf­lega í nýút­kominni bók höf­und­ar, Eikonomics – hag­fræði á manna­máli.