Haf­steinn Gunnar Hauks­son, hag­fræð­ingur og meist­ara­nemi við London School of Economics, fer yfir vendi­punkta í efna­hags­málum þjóð­ar­innar á árinu sem senn er á enda. Þetta var tíð­inda­mikið ár, og allt útlit fyrir að það næsta verði það lík­a. 

Gjald­eyr­is­kaup Seðla­bank­ans og gengi krón­unnar

Vorið 2013 tók Seðla­banki Íslands upp stefnu sem bank­inn kallar „stýrt flot­geng­i“, en hún felur í sér að bank­inn kaupir og selur gjald­eyri til þess að jafna út tíma­bundnar sveiflur í gengi krón­unn­ar. Þessi stefna hafði áber­andi áhrif á árinu 2014. Gengi krón­unnar hefur sveimað á mjög þröngu bili gagn­vart evru umhverfis 155 lung­ann úr árinu, en að mati grein­ing­ar­að­ila hafa fáar myntir verið jafn­stöðugar á tíma­bil­inu – sem hljóta að telj­ast nokkur nýmæli í til­viki krón­unn­ar.  Ef ekki væri fyrir þessi inn­grip Seðla­bank­ans, eins og gjald­eyr­is­við­skipti hans eru jafnan köll­uð, hefði krónan senni­leg­ast styrkst veru­lega á árinu, jafn­vel svo næmi tveggja stafa pró­sentu, enda nema upp­söfnuð gjald­eyr­is­kaup hans á árinu vel yfir and­virði hund­rað millj­arða króna. Það merkir að gjald­eyr­is­forði bank­ans hefur styrkst sem því nem­ur, og því nokkuð ljóst að greiðslu­jöfn­uður þjóð­ar­bús­ins stóð styrk­ari fótum á árinu en margir höfðu spáð.

Leng­ing Lands­banka­bréfs­ins

Með leng­ingu Lands­banka­bréfs­ins fækk­aði Demókles­arsverð­unum yfir höfði hag­kerf­is­ins um eitt, enda var fyr­ir­séð að brattur end­ur­greiðslu­fer­ill bréfs­ins í erlendri mynt hefði að öðru jöfnu valdið tölu­verðu útflæði gjald­eyris og jafn­vel sett þrýst­ing á gengi krónnnar frá og með næsta ári. Með leng­ing­unni hefur verið skapað borð fyrir báru í greiðslu­jöfn­uði þjóð­ar­bús­ins, sem mun von­andi draga úr áhættu við losun hafta. Þá hefur fjár­mögnun rík­is­bank­ans í erlendri mynt jafn­framt verið tryggð, auk þess sem ýmsar skil­mála­breyt­ingar á bréf­inu virð­ast gera rík­is­sjóði hæg­ara um vik að þiggja arð­greiðslur frá bank­an­um. Í ljósi þess hver ábati leng­ing­ar­innar verður er raunar nokkuð sér­kenni­legt hve langan tíma það tók stjórn­völd að veita vil­yrði fyrir þeim und­an­þágum frá gjald­eyr­is­höftum sem bú gamla Lands­bank­ans hafði beðið um – en ætli góðir hlutir ger­ist ekki hægt?

Hæga­gangur við losun hafta

Ef frá er talin leng­ing Lands­banka­bréfs­ins hefur lítið gerst sem hönd á festir við losun hafta á árinu. Stjórn­völd stigu traust­vekj­andi skref með ráðn­ingu erlendra ráð­gjafa síð­asta sum­ar, en afrakst­ur­inn virð­ist ætla að valda von­brigðum enn sem komið er – ekki síst því stjórn­völd höfðu skapað vænt­ingar um að dregið gæti til tíð­inda fyrir ára­mót. Þegar til­kynnt var um leng­ingu Lands­banka­bréfs­ins var full­yrt að til­lögur um heild­stæða stefnu stjórn­valda við afnám fjár­magns­hafta lægju fyr­ir. Af við­tölum við ráð­gjaf­ana erlendu má ráða að þær séu einkum ítrekun á hug­myndum um útgöngu­skatt og skulda­bréfa­skipti sem legið hafa fyrir síðan Seðla­bank­inn gaf út skýrslu um losun hafta árið 2011, án þess að frek­ari útfærsla hafi verið ákveðin end­an­lega. Við losun hafta getur útfærsla hins­vegar skilið á milli feigs og ófeigs, og því ákveðin von­brigði að vinnan sé ekki lengra komin - þótt auð­vitað sé að mörgu að huga, og hugs­an­lega gefi ráð­gjaf­arnir minna upp opin­ber­lega en efni standa til. Í öllu falli benda fjár­mála­stöð­ug­leika­skýrslur Seðla­bank­ans og aðrar útgáfur til þess að vönduð grein­ing hafi átt sér stað á umfangi vand­ans og áhrifum mis­mun­andi lausna. Það rennir enn frekar stoðum undir að herslu­mun­ur­inn sem vantar sé einkum fólgin í því að taka end­an­lega ákvörðun um útfærslu, en for­senda þess er póli­tísk áræðni – og sam­staða milli stjórn­ar­flokk­ana.

Lág verð­bólga og vaxta­lækk­anir

Verð­bólga var innan þol­marka verð­bólgu­mark­miðs Seðla­bank­ans allt árið, ef frá er tal­inn des­em­ber, þegar verð­bólgan dýfði sér undir þol­mörkin og mæld­ist 0,8% á árs­grund­velli. Í fyrsta lagi er fyrir að þakka við­var­andi styrk krón­unnar á árinu, í öðru lagi verð­lækkun á hrá­vöru­mörk­uðum á síð­ari hluta árs og í þriðja lagi lágri verð­bólgu erlend­is. Svo virð­ist sem þessi hraða hjöðnun verð­bólg­unnar hafi komið Seðla­bank­anum í opna skjöldu. Á síð­ustu tveimur vaxta­á­kvörð­un­ar­fundum árs­ins lækk­aði bank­inn vexti um 75 punkta sam­tals, en svo hröð vaxta­lækkun án atrennu hefur á sér nokkuð fálm­kennd­ara yfir­bragð en mátt hefur venj­ast á tíð­inda­litlum fundum pen­inga­stefnu­nefndar und­an­gengin tvö ár. Hitt, sem ekki er síður eft­ir­tekt­ar­vert, er að verð­bólgu­vænt­ingar hafa mjakast nær verð­bólgu­mark­miði en verið hef­ur, sem bendir til þess að bank­anum sé hægt og bít­andi að takast að vinna bug á sínum helsta Akki­les­ar­hæl; skorti á trú­verð­ug­leika. Það er þó vert að velta fyrir sér hvort pen­inga­stefnan reyn­ist nægi­lega aðhalds­söm þegar hagstæðum ytri aðstæðum og gjald­eyr­is­höftum slepp­ir, ekki síst í ljósi þess að Seðla­bank­inn hefur neyðst til að setja mikið af nýju grunnfé í umferð til þess að fjár­magna gjald­eyr­is­kaup sín á árinu.

Und­ar­legar hag­tölur

Seðla­bank­anum er reyndar nokkur vor­kunn að ákvarða stýri­vexti um þessar mund­ir, því hag­tölur hafa verið nokkuð þvers og kruss fyrstu þrjá fjórð­unga árs­ins. Þjóð­hags­reikn­ingar á þriðja fjórð­ungi sýndu nokkuð sterkan vöxt þjóð­ar­út­gjalda, ekki síst vegna fjár­fest­ing­ar, sem bendir að öðru jöfnu til þess að inn­lend eft­ir­spurn sé að hrökkva í gír. Hins­vegar olli mik­ill vöxtur inn­flutn­ings umfram útflutn­ing því að lands­fram­leiðslan jókst til­tölu­lega hægt á fyrstu níu mán­uðum árs­ins, sem gæti verið veik­leika­merki, eða til marks um ójafn­vægi í þjóð­ar­bú­skapn­um. Þá er hægur vöxtur einka­neyslu jafn­framt nokkuð úr takti við veltu­töl­ur, og rímar illa við það sem vænta mætti nú þegar atvinnu­leysi hefur lækkað og kaup­máttur auk­ist hratt. Heilt yfir hafa mæl­ingar Hag­stof­unnar því ekki auð­veldað stefnu­smiðum að átta sig á því nákvæm­lega hver staðan í hag­kerf­inu er um þessar mund­ir; hvort það er að hitna eða kólna.

Eitt af því sem miklu skiptir fyrir íslenska þjóð­ar­bú­ið, er að útflutn­ings­geir­inn sýni góðan rekstr­ar­ár­angur og búi til nauð­syn­legar gjald­eyr­is­tekjur fyrir þjóð­ar­bú­ið.

Stefnu­breyt­ing við skatt­heimtu

Það er gleði­efni að fjár­lög árs­ins 2015 skuli gera ráð fyrir halla­lausum rík­is­rekstri annað árið í röð, þótt þar gæti reyndar óveru­legs aðhalds. Stóru frétt­irnar úr fjár­laga­pakk­anum eru hins­vegar þær metn­að­ar­fullu breyt­ingar sem stefnt er að við skatt­heimtu. Þar ber helst að nefna afnám almennra vöru­gjalda og fyrsta skrefið í átt að ein­földun virð­is­auka­skatts­kerf­is­ins, en hvort tveggja eru skyn­sam­leg stefnumið til lengri tíma. Beinar milli­færslur til hinna efna­minni eru enda heppi­legri leið til að jafna kjör, heldur en nið­ur­greiðslur í fríðu á borð við lágan mat­ar­skatt – þótt reyndar hafi fjár­mála­ráðu­neyt­inu gengið illa að koma þeirra stað­reynd til skila, líkt og styr um breyt­ing­arnar ber vitni um. Þá er nátt­úrupassi ferða­mála­ráð­herra jafn­framt skref í rétt átt, enda má með honum afla tekna til upbygg­ingar ferða­manna­staða um leið og ferða­menn eru rukk­aðir fyrir þann kostnað sem þeir valda náttúrunni og hver öðrum á fjöl­sóttum ferða­manna­stöð­um. Verði pass­inn gerður svæð­is- og árs­tíða­bund­inn má nýta hann enn betur til aðgangs­stýr­ingar til þess að dreifa ferða­mönnum betur um landið og árið.

Bati á fast­eigna­mark­aði og fjár­hags­stöðu heim­ila

Íbúða­verð á höf­uð­borg­ar­svæð­inu hækk­aði um 7% á árinu, á sama tíma og verð­lag hélst nokkuð stöðugt. Líkt og grein­ing­ar­að­ilar hafa bent á er verð fast­eigna því loks að ná í skottið á bygg­inga­kostn­aði, sem merkir að hvati til nýbygg­inga er að skap­ast að nýju (eins og bygg­inga­kranar víða um borg­ina eru til marks um) og jafn­vægi því hægt og bít­andi að kom­ast á fast­eigna­markað eftir öldu­rót síð­ustu ára. Hækk­andi fast­eigna­verð hefur jafn­framt haft þau áhrif að fjár­hags­staða heim­ila hefur batn­að, enda fast­eign oft verð­mætasta eign hvers heim­il­is. Á árinu 2013 hafði heim­ilum með nei­kvæða stöðu í fast­eign fækkað úr 25 þús­und þegar mest lét í rétt tæp­lega 16 þús­und, en gera má fast­lega ráð fyrir að sá fjöldi hafi enn lækkað á árinu 2014.

Greiðsla rík­is­sjóðs á verð­tryggðum skuldum

Ein helstu tíð­indi árs­ins var svo auð­vitað „leið­rétt­ing­in“ svo­kall­aða. Þótt hún hafi raunar verið kynnt á síð­asta ári og komi til fram­kvæmda á því næsta, dró engu að síður veru­lega til tíð­inda árið 2014, enda var aðgerðin þá und­ir­búin að mestu, auk þess sem lán­takar gátu séð útreikn­ing á upp­hæð­inni sem lán þeirra kemur til með að lækka um. Enn sem komið er hefur aðgerðin hvorki leitt af sér verð­bólgu­skot né spreng­ingu í einka­neyslu, þótt erf­ið­ara sé að segja til um áhrifin þegar hún kemst að fullu til fram­kvæmda. Hvernig sem fer verður þó lík­leg­ast aldrei full­komin sátt um að hags­munir þess tak­mark­aða hóps lands­manna með verð­tryggð hús­næð­is­lán hafi verið settir einna fremst í for­gangs­röð stjórn­valda með jafn­afger­andi hætti og raun ber vitni.