Ára­mót eru ávallt tíma­mót þar sem við setj­umst niður til að fara yfir árið sem er að kveðja. Hvað skilur það eft­ir, hverjir voru áfangar á leið­inni en á sama hátt að horfa fram á veg­inn til nýrra tíma með ný verk­efni og áskor­an­ir.

Það má leiða nokkur rök að því að það ár sem nú er að ljúka, renni á ein­hvern hátt inn í það sem á undan því fór. Ástæðu þess er að finna í yfir­stand­andi bar­áttu heims­byggðar gegn COVID-far­aldr­in­um. Líkt og á árinu 2020 gekk á ýmsu í því verk­efni og í fram­tíð­inni er ekki ólík­legt að horft verði til þess­arar bar­áttu sem tíma­bils frekar en ein­stakra ára, enda reglu­lega að rísa og falla bylgjur í far­aldri sem fer nú yfir sín önnur ára­mót.

Það er stórt verk­efni að halda sam­fé­lagi gang­andi í slíkum aðstæð­um, láta kerfin vinna áfram okkur öllum til heilla. Í íslenskum skólum hefur verk­efnið verið leyst með eft­ir­tekt­ar­verðum hætti, eða hvað?

Ég velti því fyrir mér hvort að sá árangur sé næstum orð­inn sjálf­sagð­ur. Gerir sam­fé­lagið okkar sér grein fyrir þeim verk­efnum sem hafa verið leyst um allt land, hvort sem er í fjöl­menni eða fámenni og í ólíkum skóla­gerð­um. Skóla­starf bygg­ist á lang­tíma­hugsun þar sem mark­miðs­setn­ing eru vörður á leið nem­enda í gegnum skóla­fer­il­inn, feril sem hefst við fyrsta dag leik­skóla­göng­unnar og leiðir í gegnum grunn­skól­ann yfir í frekara nám í fram­halds­skóla. Inn­grip COVID-19 í þennan feril hefur frá fyrsta degi verið veru­legt þar sem við höfum ein­fald­lega ekki þekkt þær hindr­anir sem birt­ust og þýddu lang­tíma fjar­veru nem­enda frá skóla­göngu og ólíkar leiðir til að bregð­ast við þeirri fjar­veru. Reglu­lega hafa kenn­arar þurft að end­ur­skoða verk­lag sitt, svo end­ur­skoða end­ur­skoð­un­ina og á köflum bara byrjað upp á nýtt. Kenn­arar voru kall­aðir til fram­línu­starfa í upp­hafi far­ald­urs­ins, með engum fyr­ir­vara var vinnu­stöðunum skipt upp í ný vinnu­svæði, vægi náms­greina sveifl­að­ist og síð­ast en alls ekki síst komu upp smit í nem­enda- og starfs­manna­hópum sem höfðu áhrif á allt starf­ið.

Fundur á fyrsta skipu­lags­degi míns vinnu­staðar eftir að alvaran varð ljós í mars 2020 mun aldrei renna mér úr minni. Strax þá var ljóst að þrátt fyrir mik­inn ugg voru starfs­menn skól­anna til­búnir í það verk­efni sem okkur var rétt og þá án for­dæma. Vinnu­staður sem byggðir á þeim atriðum sem ég hef áður nefnt og með sam­skipti barna og full­orð­inna sem kjarna í öllu sínu starfi varð að end­ur­hugsa allt. Auk þess hefur allan þennan tíma verið ljóst að starfs­fólkið væri það sem lík­leg­ast var að verða fyrir smitum þar sem að tugir og hund­ruðir barna komu til starfa úr ólíkum áttum og áttu alltaf vísan stað í skól­un­um. Leik­skóla­börn, þar sem auð­vitað ekki var hægt að gæta fjar­lægð­ar, grunn­skóla­börn sem muna ekki alltaf eftir réttum göngu­leiðum eða hólfum í skipu­lagi og fram­halds­skóla­nem­endur sem hafa stundað nám án þess í raun að eiga félags­líf í nokkrar ann­ir.

Allt voru þetta ný verk­efni fyrir íslenska skóla sem þrátt fyrir allt hafa í gegnum allan þennan feril verið opn­ir. Það hefur á engum tíma­punkti verið ein­falt, það má öllum vera ljóst, en skóla­fólk hefur haldið áfram í æðru­leysi og náð takti við síbreyti­legar aðstæð­ur. Það hefur tek­ist á við sterkan mót­vind, barist við sína eigin þreytu í aðstæð­unum og lagt sig fram um að koma til móts við þreytu sam­fé­lags í kringum skól­ana sína sem auð­vitað hefur orðið vart við.

Í skóla­byrjun lið­ins hausts vorum við eins og aðrir í sam­fé­lag­inu von­góð um að náðst hefðu góð tök á veirunni, það góð að ákveðið var að kalla skól­ana til frekara sam­starfs við Almanna­varnir og voru þeir beðnir um að taka að sér smitrakn­ingu þeirra smita sem upp kæmu í barna­hópn­um. Eins og áður tóku skól­arnir það verk­efni að sér sem fram­línu­stofn­anir í bar­átt­unni. Ég held þó að engan hafi órað fyrir því álagi sem því hefur fylgt. Þessir þrír síð­ustu mán­uðir árs­ins hafa í mörgum skólum ein­kennst af smit­um, langt umfram þær vænt­ingar sem gerðar voru í byrjun skóla­árs­ins. Það hefur verið gríð­ar­legt álag fyrir stjórn­endur skóla sem ítrekað hafa lent í smitrakn­ingum að takast á við það verk, verk sem því miður hefur þýtt að minni tími er til fyrir fag­legt starf. Tugir starfs­fólks skól­anna hafa lent í sótt­kví, smit­gát eða smit­ast enda nýjasta afbrigði veirunnar það sem að leggst helst á börn sem enn hafa ekki verið bólu­sett.

Við erum bjart­sýn þjóð og æðru­leysi kenn­ara í sínum aðstæðum má ekki van­meta. Það er algjör­lega ljóst að þetta ástand hefur myndað mikið álag í störfum þeirra sem starfa í skól­unum okkar frá­bæru og við verðum að horfa til þess á nýju ári. Mikil umræða fer nú fram um bólu­setn­ingar barna sem ekki verður til lykta leidd af skóla­fólki en vonir standa til þess að slík bólu­setn­ing fækki smitum á meðal barna, smitum sem hafa skipt hund­ruðum nú í haust. Ef ástandið heldur áfram líkt og við höfum séð und­an­farnar vikur verður að hugsa leiðir til að draga úr álagi á starfs­fólk skóla. Við­brögð við fjölda smita hafa verið mis­mun­andi eftir sveit­ar­fé­lögum og skóla­stofn­un­um. Við höfum séð skóla loka tíma­bundið á meðan aðrir skólar hafa haldið sínu starfi áfram þó sami fjöldi eða jafn­vel enn fleiri hafi smit­ast. Hér þarf skóla­sam­fé­lagið að fá skýr­ari skila­boð og ekki síst heim­ilin sem skila­boðin ber­ast til. Það hefur valdið óþarfa nún­ingi milli heim­ila og skóla þegar skóla­stjórn­endur hafa verið þeir sem þurfa að taka ákvarð­anir sem hafa íþyngj­andi áhrif á heim­il­in. Þá stöðu viljum við leið­rétta.

Á árinu var kynnt rann­sókn þar sem nið­ur­stöður leiddu í ljós að um fjórð­ungur íslenskra grunn­skóla­kenn­ara væru með ein­kenni kuln­un­ar. Það er ástand sem verður að bregð­ast við án nokk­urrar tafar þar sem áherslu verður að leggja á líðan kenn­ar­ans í starfi og að bæta starfs­um­hverfi hans. Líðan er ein af stóru breyt­unum í skóla­starfi, það á bæði við um líðan barna og full­orð­inna. Til að kenn­ar­inn nái árangri þá þarf honum að líða vel, það er svo ein­falt og í þeirri vinnu sem á að leiða til bættrar líð­anar á að sjálf­sögðu að leita eftir röddum kenn­ara sjálfra og horfa til þeirra leiða sem þeir telja árang­urs­rík­ar. Þar þarf að horfa til hefð­bund­inna starfs­að­stæðna eins og hús­næðis og hús­gagna, skoða fram­boð náms­efnis og ann­ars sem telst til kennslu­gagna skóla­stof­unn­ar.

Það þarf líka að horfa til aðstæðna sem byggja á mann­lega þætt­in­um, þátta eins og hópa­stærða undir stjórn hvers kenn­ara, sam­setn­ingu hóps­ins og eftir aðstæðum bregð­ast við með aðstoð inn á gólf kennslu­stof­unnar þar sem hennar er þörf.

Það þarf einnig að horfa til þeirra hlut­verka sem sam­fé­lagið leggur skól­anum til. For­ráða­menn og skóla­fólk eru sam­herjar sem ná mestum árangri þar sem sam­tal er grund­völlur ætl­aðs árang­urs og sam­skiptin byggja á. Hér skiptir máli að við horfum til skóla­stig­anna allra. Leik­skól­arnir eru fyrsta skóla­stig­ið, þeirra metn­að­ar­fulla starf er fyrsta varðan á leið­inni og þar er byggður grunnur undir allt frekara skóla­starf, fræðslu­hlut­verkið sífellt að verða skýr­ara og eldri hug­myndir um leik­skól­ann sem gæslu­stofnun löngu úrelt­ar. Íslenskir grunn­skólar hafa unnið að stefnu­mótun skóla án aðgrein­ing­ar. Auð­vit­að, því eng­inn vill skóla með aðgrein­ingu! Horfa þarf til þess hvernig hug­mynda­fræði skóla án aðgrein­ingar er útfærð því hún kallar vissu­lega á ein­stak­ling­smiðun náms og árangur byggir á því að leitað sé mis­mun­andi leiða til að ná til allra nem­enda. Því er mik­il­vægt að kenn­ar­inn fái stuðn­ing til að nýta raun­próf­aðar og árang­urs­ríkar kennslu­að­ferðir og kennslu­tæki fyrir ólík við­fangs­efni. Fram­halds­skólar eru nú starfs­vett­vangur mun stærri hóps í árgangi en við höfum áður þekkt. Það er vel en þar liggja líka áskor­anir sem þarf að mæta. Hér má segja að á und­an­förnum árum hafa kröf­urnar um að koma til móts við alla nem­endur auk­ist í réttu hlut­falli við auk­inn fjölda þeirra í fram­halds­skól­un­um.

Í öllum þessum mik­il­vægu verk­efnum er álagið á kenn­ar­ana. Íslenskir kenn­arar eru metn­að­ar­fullur og ósér­hlíf­inn hópur sem horfir til lausna og það verður að tryggja að starfs­að­stæður þeirra séu með þeim hætti að þeir geti nýtt og ræktað hæfi­leika sína nem­endum sínum til heilla. Í því felst einnig leiðin til að bregð­ast við þeirri stöðu sem birt­ist í fyrr­nefndri könnun á kulnun á meðal grunn­skóla­kenn­ara, hér þarf ekki rýni­hópa eða þing­nefnd­ir, kenn­arar vita hver lyk­ill­inn er að bættri líðan og það þarf að hlusta eftir röddum þeirra.

Einn þáttur í starfi kenn­ar­ans er að sjálf­sögðu launa­lið­ur­inn. Þegar þetta er ritað þá eru samn­inga­við­ræður í gangi milli þeirra aðilda­fé­laga Kenn­ara­sam­bands­ins sem gera samn­inga við sveit­ar­fé­lög­in. Auk hefð­bund­inna samn­inga­við­ræðna er nú unnið að því að jafna laun sér­fræð­inga sem vinna hjá sveit­ar­fé­lögum og ríki við þau laun sem eru greidd á almennum mark­aði. Á und­an­förnum árum hefur mikil vinna verið lögð í að finna út sam­an­burð launa­hópa og óhætt er að segja að þegar rýnt er í þann sam­an­burð er launa­mun­ur­inn milli starfs­heita skól­anna og ann­arra sér­fræðis­viða slá­andi!

Þegar litið er til kenn­ara þá eru heild­ar­laun þeirra metin 17% undir með­al­tali sér­fræð­inga og eru þeir þar neðstir á meðal þeirra starfs­mann­hópa sem metnir eru. Sam­bæri­legar stéttir t.d. innan heil­brigð­is­geirans eru um 20% yfir með­al­tal­inu og hæstir tróna sér­fræð­ingar innan fjár­mála­geirans, 33% yfir umræddu með­al­tali. Enn meiri munur er þegar horft er til stjórn­enda. Stjórn­endur í fræðslu­geir­anum eru 25% undir með­al­tali og þar má sjá stjórn­endur í heil­brigð­is­geir­anum er í með­al­tali og í fjár­mála­geir­anum standa stjórn­endur best, eru 63% yfir með­al­laun­um.

Vissu­lega hafa náðst ákveðnir áfangar í launa­bar­áttu aðild­ar­fé­laga KÍ á und­an­förnum árum en það hlýtur að vera öllum ljóst að klára þarf það verk að jafna laun þeirra við sam­bæri­leg störf! Umræða um þjóð­ar­sátt um að bæta laun kenn­ara í sam­ræmi við þær vænt­ingar sem við sem sam­fé­lag gerum til skóla­starfs hefur reglu­lega skotið upp koll­in­um. Sú umræða nær yfir­leitt alla leið til rekstr­ar­að­ila skól­anna, ríkis og sveit­ar­fé­laga, en þar stöðvast hún býsna oft. Skóla­starf skiptir meiri­hluta heim­ila á Íslandi máli, á þeim flestum eru ein­stak­lingar sem þiggja þjón­ustu skóla­kerf­is­ins og sem betur fer eru kröfur um gæða­starf háar. Raddir heim­ila sem óska þess heit­ast að kenn­arar barna þeirra séu sáttir við starfs­um­hverfi sitt og laun hljóma iðu­lega og eftir þeim verður að hlusta. Það voru mér ákveðin von­brigði að sjá hversu litla athygli mennta­mál fengu í alþing­is­kosn­ingum nú í haust en okkur má öllum vera ljóst að í þeim sveit­ar­stjórn­ar­kosn­ingum sem framundan eru nú vorið 2022 verða mennta­mál að vera í algerum for­gangi. Tölu­vert hefur verið rætt um tekju­stofna sveit­ar­fé­lag­anna sem ákveðna hindrun fyrir fjár­magni til skóla­starfs og þegar kemur að því að bæta laun kenn­ara. Þá umræðu þarf að taka í sam­hengi við þjón­ustu­óskina við skól­ana okkar þannig að hljóð og mynd fari sam­an.

Nýskip­aður mennta­mála­ráð­herra hefur á und­an­förnum árum sýnt fram­sækni þegar kemur að mál­efnum barna og ég bind miklar vonir við árang­urs­ríkt sam­starf ráðu­neytis hans og Kenn­ara­sam­bands Íslands með það að leið­ar­ljósi að bæta enn frekur gott skóla­starf í leik-, grunn-, fram­halds- og tón­list­ar­skólum lands­ins. Til að svo megi verða þarf að sækja í raddir kenn­ara og þeirra sér­fræði­þekk­ingu, nýta hana í umræðu um bætt skóla­starf fyrir nem­endur og kenn­ara, sam­fé­lag­inu öllu til heilla.

Skóla­starf nútím­ans leggur grunn að far­sælli fram­tíð. Það veit íslensk þjóð og nú er lag að leiða allan þann góða hug til skól­anna sem býr í þjóð­arsál­inni. Á næstu árum getum við svo sann­ar­lega tekið fram­sækin skref til enn betri skóla fyrir íslenska þjóð, sann­kall­aða þjóð­ar­sátt.

Ég full­vissa alla um það að íslenskir kenn­arar koma að því borði sem sú metn­að­ar­fulla og fram­sækna fram­varð­ar­sveit sem allir hafa orðið varir við í bar­átt­unni við COVID, áræðni þeirra og æðru­leysið sem hefur verið lyk­ill að árangri í þeirri bar­áttu, munu þeir virkja í öllum sínum verkum hér eftir sem hingað til.

Við viljum gera góða skóla enn betri og ég er hand­viss um að íslensk þjóð er þar alger­lega með okkur í liði! Ég hlakka til þeirra verk­efna sem nýtt ár réttir mér um leið og ég kveð við­burð­ar­ríkt ár. Megi gæfa og gjörvi­leiki fylgja okkur öllum á árinu 2022.

Höf­undur tekur við emb­ætti for­manns KÍ í apríl á næsta ári.