Þegar líða tekur að jólum fjölgar manna­mót­um. Á slíkum fer oft fram kurt­eis­is­hjal um dæg­ur­mál. Eitt slíkt dæg­ur­mál hjá bóka­þjóð­inni okkur er að spyrja hvort fólk hafi lesið eitt­hvað af bók­unum sem koma út í jóla­bók­ar­flóð­inu þetta árið. Ég hef fengið þessa spurn­ingu nokkrum sinnum und­an­farnar vik­ur, og hef alltaf svarað henni sam­visku­lega í sam­ræmi við sann­leik­ann: „Já, ég er búinn að lesa bók­ina hans Björg­ólfs Thor­s“.

Við­brögðin hafa öll verið á einn veg. Við­kom­andi hefur sam­stundis lýst því yfir að hann ætli nú ekki að lesa þessa bók. Það sé eng­inn áhugi á því að lesa um gljá­lífi þessa mis­ind­is­manns á meðan við hin séum enn að eiga við afleið­ingar gjörða hans.

Í þess­ari afstöðu krist­all­ast að mörgu leyti sú afgreiðslu­á­kvörðun sem stór hluti íslensku þjóð­ar­innar virð­ist hafa tekið gagn­vart hrun­inu. Að hópur manna beri einn ábyrgð á því og að þeir eigi ekk­ert erindi aftur upp á dekk. Nokkru sinni aft­ur.

Nauð­syn­legt inn­legg

Ég er hins vegar þeirrar skoð­unar að skrif á borð við bók­ina „Billions to Bust-and Back“, sem Björgólfur Thor Björg­ólfs­son skrif­aði með dyggri aðstoð breska blaða­manns­ins Andrew Cave, séu mjög nauð­syn­legt inn­legg. Þar er sett fram þaul­hugsuð hlið á atburðum sem mót­uðu okkar sam­fé­lag lík­lega meira en nokkrir aðrir síðan við yfir­gáfum torf­kof­anna, af manni sem var lyk­il­leik­ari í þeim. Nokkrar bækur af þessum toga hafa þegar verið gefnar út eftir hrun, sem hafa reyndar verið afar mis­jafnar af gæð­um.

Ármann Þor­valds­son, fyrrum for­stjóri Kaup­þings í London, gaf til að mynda út stór­skemmti­lega bók sem veitti góða inn­sýn ínn í margt sem átti sér stað, þótt manni hafi þótt ýmis­legt teygt og togað til að kom­ast að réttri sögu­skýr­ingu þegar kom að verkum hóps­ins sem Ármann til­heyrði. Árni Mathies­en, fyrrum fjár­mála­ráð­herra, skrif­aði sömu­leiðis mjög áhuga­verða bók sem var full af nýjum upp­lýs­ingum um tím­ann þegar íslenska hag­kerfið hrundi á hans vakt, en líka full af rétt­læt­ingu fyrir því sem hann gerði.

Stíl­færð og pússuð útgáfa af manni

Björgólfur Thor var met­inn á fjóra millj­arði dala, um 500 millj­arða króna, þegar best lét. Hann missti síðan yfir­ráð yfir nán­ast öllu sínu, samdi um að láta eignir sínar frá sér til að fá mögu­leik­ann á því að hagn­ast á þeim aftur ef vel gengi og er nú met­inn á um 175 millj­arða króna.

Sjálfsævi­saga hans er um margt stór­fróð­leg. Hún er afar vel skrifuð af Andrew Cave og mjög skemmti­leg aflestr­ar. Ég fékk reyndar aldrei á til­finn­ing­una að ég væri í fra­sögn sem Björgólfur Thor væri að segja, heldur ein­hver stíl­færð­ari og púss­aðri útgáfa af þeim manni sem hann vill að aðrir haldi að hann sé.

Á meðal þeirra söng­texta sem Björgólfur Thor velur að nota sem inn­gang í kafla bók­ar­innar er lag eftir myrta rapp­ar­ann Notor­i­ous B.I.G.

Hver kafli byrjar til dæmis á til­vitnun í dæg­ur­lag. Þau eru allt frá því að vera eftir Frank Sinatra til Notor­i­ous B.I.G. með við­komu í Dan­ger Zone eftir Kenny Logg­ins. Ég fékk á til­finn­ing­una að þessi leið, að tengja tíma­bil í lífi Björg­ólfs Thors, við ákveðnar línur í allskyns lögum væri að hluta til að sýna hversu mikil tón­list­ar­leg til­finn­inga­vera hann sé. En kannski er það tómt rugl hjá mér.

Fyrri hluti bók­ar­innar fjallar um upp­vöxt Björg­ólfs Thors, Haf­skips­mál­ið, Rúss­lands­árin og öll fjár­fest­inga­æv­in­týrin sem hann lagði í á meðan að verið var að einka­væða rík­is­fyr­ir­tæki í Aust­ur-­Evr­ópu. Þessi hluti er mjög skemmti­legur aflestrar og nær að fanga and­rúms­loft villta vest­urs­ins sem ríkti í alþjóð­legu fjár­fest­ing­ar­um­hverfi á síð­ustu árum tíunda ára­tug­ar­ins og fyrstu árum 21. ald­ar­inn­ar. Það er reyndar skautað ansi létt yfir Rúss­lands árin og eftir lest­ur­inn skil ég ekki enn hvernig honum og félögum hans tókst að fóta sig og mok­græða í lög­leys­unni sem þarna ríkti. Það er eins og það vanti stórt púsl í þessa sögu, án þess að ég geti sagt nákvæm­lega hvaða.

Tvö leið­ar­stef

Sjálfsævi­sögur eru venju­lega sjálfs­rétt­læt­ing­ar­sögur umdeildra manna og kvenna. Það nennir enda eng­inn að kaupa eða lesa sögu um ævi Jóa á bolnum sem fór einu sinni til útlanda og vann á sömu bens­ín­stöð­inni alla ævi. Umdeil­an­leik­inn og drama­tíkin þarf að vera til stað­ar. Og það skortir ekk­ert á hann hjá Björgólfi Thor.

Tvö leið­ar­stef eru mjög ein­kenn­andi í gegnum bók­ina. Annað er að Björgólfur Thor vill ekki láta setja sig í hóp með hinum svoköll­uðu útrás­ar­vík­ing­un­um. Hann leggur mikla áherslu á, og ítrekar mjög oft, að hann hafi búið til auð erlendis og komið með hann heim, en ekki bara fengið lánað hjá íslensku bönk­unum eins og hin­ir. Þess utan hafi Björgólfur Thor búið þorra ævi sinnar erlendis og hafi því eig­in­lega verið eins konar aðkomu­maður í íslenska fjár­mála­æv­in­týr­inu. „Ég snéri aldrei lík­am­lega aftur til Íslands, en ég gerði það fjár­hags­lega. Kannski voru það stærstu mis­tökin mín,“ segir hann á einum stað í bók­inni. Hann hafi því engan áhuga á að festa rætur aftur á Íslandi.

Þrátt fyrir allt púðrið sem Björgólfur Thor eyðir í þetta í bók­inni, og þótt hún sé skrifuð á ensku, þá virð­ist meg­in­til­gangur hennar að vera að rétt­læta sig og sínar gjörðir fyrir Íslend­ing­um. Eft­ir­fylgni bók­ar­innar bendir líka til þess. Hann hefur komið í þrjú við­hafn­ar­við­töl í þremur mis­mun­andi prent­miðlum hér­lend­is, birtir hafa verið heilu kafl­arnir úr bók­inni í öðrum og Face­book- og Goog­le-aug­lýs­ingar um hana virð­ast elta mig á rönd­um, en ef smellt er á þær þá endar þú inni á btb.is, sem er blogg­síða Björg­ólfs Thors á íslensku. Þeirri blogg­síðu hefur verið haldið úti árum saman til að „leið­rétta mis­skiln­ing“ í umræðu um mál­efni Björg­ólfs Thors.

Höf­undur hefur verið hund­eltur af þess­ari aug­lýs­ingu fyrir bók­ina í netheim­um.

Stuttur gúggl-hringur leiddi líka í ljós að eina sjá­an­lega umfjöllun um bók­ina í erlendum fjöl­miðlum er á heima­síðu For­bes þann 9. des­em­ber síð­ast­lið­inn. Þess ber að geta að Björgólfur Thor nefnir það oft, raunar mjög oft, í bók­inni að hann hafi kom­ist á lista For­bes yfir rík­ustu menn heims.

Hitt leið­ar­stefið er að alþjóð­legi fjár­festir­inn Björgólfur Thor sé  til­bú­inn í bát­anna reynsl­unni rík­ari. Hann hafi lært af upp­sveifl­unni og enn meira af nið­ur­sveifl­unni. Bókin er þar af leið­andi yfir­lýs­ing um end­ur­komu hans á stóra svið­ið.

Gagn­rýnir föður sinn harka­lega

Bókin er heið­ar­leg að mörgu leyti. Það varð alræmt þegar fyrsta upp­lag af sögu Thorsar­anna eftir Guð­mund Magn­ús­son var fargað vegna þess að Björgólfur Guð­munds­son, faðir Björg­ólfs Thors, átti að hafa verið ósáttur með að minnst væri á hjóna­band Þóru konu sinnar við George Lincoln Rockwell, stofn­anda Nas­ista­flokks­ins í Banda­ríkj­un­um. Björgólfur Thor er ekk­ert að reyna að fela þá for­tíð móður sinn­ar, heldur rekur hana snemma í bók­inni og birtir meira að segja mynd af Rockwell með nas­ista­band á upp­hand­leggn­um.

Björgólfur Thor tjáir sig lika um per­sónu­lega hluta til­veru sinnar og hvernig gljá­lífið á snekkj­unum og í einka­flug­vél­unum hafi verið holt og inn­an­tómt. Hrunið hafi reynt mjög á sam­band hans við Krist­ínu konu hans sem hafi verið í miklu upp­námi vegna atburð­anna sem riðu yfir Ísland og þeirra afleið­inga sem þeir höfðu á margt fólk í kringum hana. Sagan af því þegar Fjár­mála­eft­ir­litið er að taka yfir Straum, en þá er Björgólfur á fæð­ing­ar­deild­inni þar sem Kristín er að eign­ast annað barn þeirra, er líka sterk. Í henni sést sá dans sem hann er að stíga milli þess að vera venju­leg mann­eskja sem er að taka á móti barn­inu sínu og þess að vera ein­hver ofur­fjár­festir og valda­maður sem þarf að hoppa fram á gang til að taka sím­töl milli hríða vegna þess að bank­inn hans er að falla.

Björgólfur Thor gagn­rýnir fjár­fest­ingar föð­urs síns í eignum á borð við enska knatt­spyrnu­fé­lag­inu West Ham United harka­lega í bók­inni. Hér sést Björgólfur eldri með Egg­erti Magn­ús­syni, sem var stjórn­ar­for­maður félags­ins um tíma.

Hann gagn­rýnir föður sinn nokkuð harka­lega í bók­inni og segir hann hafa hagað sér meira eins og stjórn­mála­maður en við­skipta­maður vegna þess að hann hafi verið of sólgin í við­ur­kenn­ingu heima fyr­ir. Björgólfur eldri hafi fengið upp­reist æru með því að kaupa Lands­bank­ann eftir Haf­skips­málið og hann hafi baðað sig í dýrð­ar­ljóma þess.

Björgólfur Thor segir að það hafi komið honum á óvart að sú upp­hefð hefði ekki dugað föður sín­um.  „Mér að óvörum þá var þetta ekki nóg fyrir hann. Hann byrj­aði að spila Monopoly-­leik­inn sem var í gangi á Íslandi á þessum tíma og hóf að fjár­festa í því sem ég myndi kalla sig­ur­tákns-fjár­fest­ingar (e. trophy assets) og að taka lán til þess[...]Fjár­fest­ing hans í enska knatt­spyrnu­lið­inu West Ham United, sem mér fannst vafasöm, stað­festi þetta fyrir mér­[...]Það er sorg­legt vegna þess að hann hefði örugg­lega lifað af ef hann hefði verið sáttur með stöðu sína í Lands­bank­an­um. Það voru hinar fjár­fest­ing­arnar hans sem skil­uðu honum í vand­ræð­i“.

Björgólfur Thor segir að faðir sinn hafi í upp­vext­inum verið maður sem bar það alltaf með sér að hafa verið rang­læti beittur og sem sótt­ist eftir að end­ur­heimta æru sína. Það hafi hins vegar ekki verið rang­læti sem felldi föður hans í þetta skipt­ið, heldur dramb. „Í þetta skiptið vil ég ekki að hann falli í þá gildru að halda að það sem gerð­ist fyrir hann í hrun­inu hafi verið öllum öðrum að kenna. Það var það ekki, og ég held að hann sé í ferli við að sætta sig við það“.

Sjálfs­t­rétt­læt­ing­ar­reið

Seinni hluti bók­ar­innar er á köflum mikil rétt­læt­ing­ar­reið þar sem allur fókus er á að „leið­rétta rang­færsl­ur“ um við­skipta­mál hans í hrun­inu. Á einum stað seg­ir: „Ég tjái mig núna aðal­lega vegna þess að ég vil af ástríðu að sann­leik­ur­inn komi fram og að spurn­ingum verði svar­að. Ekki vegna þess að ég vilji bjarga eigin orðstír“. Samt snýst þorri seinni hluta bók­ar­innar um að sýna fram á hvað aðrir gerðu rangt.

Björgólfur Thor er þeirrar skoð­unar að fall íslenska banka­kerf­is­ins hafi fyrst og síð­ast orðið vegna alþjóð­legra aðstæðna, þótt íslenskir stjórn­endur bank­anna geti ekki und­an­skilið sig ein­hverri ábyrgð. Þetta er í grunn­inn alveg rétt. Hrunið hefði verið óum­flýj­an­legt á Íslandi vegna þess að við vorum svo tengd alþjóða­fjár­málaum­hverf­inu.

En umfang þess skrif­ast á bank­anna, stjórn­mála­menn­ina og eft­ir­lits­leys­ið. Sá ósjálf­bæri vöxtur sem átti sér stað vegna þess að lánsfé var mokað inn í illa rekna banka, og út þaðan til vafa­samra við­skipta­jöfra sem spil­uðu síðan skuld­settan Mata­dor á alþjóða­vett­vangi þar sem eignir voru iðu­lega keyptar á súr­r­eal­ísku yfir­verði.

Björgólfur Thor er þeirra skoð­unar að íslensku bank­arnir hafi verið gerðir að blóra­bögglum kerfis sem sé sjálft helsti söku­dólgur hruns­ins. Það hafi hentað þeim sem séu til vinstri í póli­tík að halda þessu fram, þar sem það stað­festi nei­kvæða skoðun þeirra á kapital­isma og færði þeim völdin í land­inu, og þeim sem eru til hægri, vegna þess að þetta beindi athygl­inni frá mislukk­aðri efna­hags­stefnu þeirra í aðdrag­anda hruns­ins.  Þetta er líka rétt að vissu leyti, en hálf­sann­leik­ur. Það er ekki bara hægt að kenna þeim sem skópu frelsið, og áttu að fylgj­ast með leik­regl­unum en gerðu það illa eða ekki, um hvernig fór. Þeir sem brutu regl­urnar og fóðr­uðu dýrið bera líka ábyrgð. Mikla ábyrgð.

Mældir eftir stærð

Björgólfur Thor leggur mikið upp úr því að láta ekki flokka sig með hinum íslensku útrás­ar­vík­ing­unum vegna þess að hann hafi búið svo lengi erlend­is. Aðal­rök­semd­ar­færslan er sú að hann hafi þénað pen­ing­anna sína í útlöndum og komið með þá aftur til íslands, á meðan að „hin­ir“ hafi fengið allt sitt að láni á Íslandi.

Samt seg­ist Björgólfur Thor hafa verið drif­inn áfram af sam­keppni við þennan sama hóp. Í bók­inni seg­ir: „Hvernig greini ég hvernig ég hugs­aði og hegð­aði mér í aðdrag­anda hruns­ins? Ég verð að við­ur­kenna að, í miklum mæli var ég drif­inn áfram af per­sónu­legri sam­keppni. Flestir lyk­il­leik­end­urnir [á Íslandi] voru á svip­uðum aldri, fæddir í höf­uð­borg­inni og höfðu gengið í sömu skól­anna. For­stjórar stóru bank­anna þriggja voru meira að segja gamlir and­stæð­ingar úr stúd­entapóli­tík­inni í Háskóla Íslands. Við vorum allir með­vit­aðir um hvorn annan og að við vorum mældir eftir stærð okk­ar.“

Lán Deutsche Bank til Björg­ólfs Thors, þegar hann tók Act­a­vis af mark­aði, var eitt mesta, ef ekki mesta, vand­ræða­mál bank­ans eftir hrun.

Þarna virð­ist Björgólfur Thor vera komin í ákveðna mót­sögn við sjálfan sig. Hann vill ekki setja sig í sama hóp og „hin­ir“ en seg­ist samt hafa verið drif­inn áfram af sam­keppni við þá. Það er líka ekki alveg rétt að hann hafi ekki verið á meðal stóru lán­tak­enda íslensku bank­anna og hafi ekki átt mikið hér­lend­is. Act­a­vis, stærsta eign Björg­ólfs Thors í dag, er til dæmis upp­haf­lega að öllu leyti íslensk eign. Þeir pen­ingar sem hann fékk lán­aða hjá Deutsche Bank árið 2007 til að taka Act­a­vis af mark­aði, og setti þann bankarisa næstum á kál­ið, runnu að hluta til íslenskra apó­tek­ara og lyfja­fræð­inga sem komið höfðu að stofnun þeirra fyr­ir­tækja sem síðar runnu inn í Act­a­v­is. Það eru risa­vaxnar fjár­hæðir sem gerðu margar íslenskar fjöl­skyldur feyki­lega ríkar yfir nóttu.

Björgólfur Thor tók líka fullt af pen­ingum að láni hjá bæði fjár­fest­inga­bank­anum Straumi, sem hann átti stóran hluta í, og Lands­bank­an­um, þar sem þeir feðgar voru kjöl­festu­fjár­fest­ar. Skuldir hans við Lands­bank­ann juk­ust til að mynda um tæpan millj­arð evra, um 150 millj­arða króna, á síð­ustu 19 mán­uðum fyrir hrun.

Hann á auk þess Nova, hlut í CCP og Verne Hold­ings hér­lend­is. Björgólfur Thor hefur því fjár­fest fullt á Íslandi.

Jón Ásgeir „of stór til að falla“

Það er ekki hægt að skilja Björgólf Thor öðru­vísi en að íslenska ríkið hefði átt að sleppa því að reyna að bjarga Glitni (með þjóð­nýt­ingu) og Kaup­þingi (með gölnu láni Seðla­bank­ans) og þess í stað lána Lands­bank­an­um. Ríkið hefði sem­sagt átt að bjarga bank­anum hans Björg­ólfs Thors.

Hann er líka þeirrar skoð­unar að ríkið hafi fellt fjár­fest­inga­bank­ann hans Straum með því að lána honum ekki pen­ing til að lifa lengur þegar hann átti ekk­ert lausa­fé.

Íslenska banka­kerfið var ekki bara troð­fullt af vondum lánum til vafa­samra karakt­era sem keyptu of dýrar eignir á verði sem þeir gátu aldrei selt þær aftur á. Kross­eign­ar­tengsl gerðu það líka að verkum að félli einn þá myndu allir falla. Björgólfur Thor víkur meira að segja að þessu í bók­inni þegar hann ræðir um sam­band Lands­bank­ans við Baug, fjár­fest­inga­fé­lag Jóns Ásgeirs Jóhann­es­son­ar, en Jón Ásgeir og félög tengd honum voru einn stærsti lán­tak­andi bank­ans, og reyndar allra bank­anna.

„Hann ætl­aði sér bara að fá lánað upp að hámark­inu og segja síðan „ég er of stór til að falla,“ segir Björgólfur Thor um Jón Ásgeir Jóhann­es­son, sem fór fyrir fjár­fest­inga­fé­lag­inu Baugi og tengdum aðil­u­m.

Í bók­inni seg­ist Björgólfur Thor hafa verið mjög skept­ískur á sam­band Lands­bank­ans við Baug, enda hafi Baugur alltaf verið að kaupa eign­ir, yfir­leitt á yfir­verði, en félagið hafi nán­ast aldrei selt neitt nema til ann­arra félaga innan Baugs-klíkunnar til að búa til ein­hvern sýnd­ar­hagnað á papp­ír­um. Þetta er kor­rétt grein­ing hjá Björgólfi Thor og hann gagn­rýnir auk þess bank­ana fyrir að hafa fylgt Jóni Ásgeiri í blindni. Hann hafi enda ekki haft neinn áhuga á að semja niður þau gjöld sem hann greiddi bönkum fyrir lán­tökur og aðra fjár­mála­þjón­ustu. „Hann ætl­aði sér bara að fá lánað upp að hámark­inu og segja síðan „ég er of stór til að falla““.

Vanda­málið við íslenska kerfið var að það voru of margir sem voru of stórir til að falla eftir lána­fyll­erí upp­gangs­ár­anna og redd­ing­ar­skíta­mix síð­ustu mán­að­anna fyrir hrun. Það var orðið ljóst að ef einn myndi falla þá myndu allir falla. Það var ekki hægt að bjarga nein­um.

Það að ætl­ast til þess að félaust ríki og seðla­banki í for­dæma­lausri kreppu bjargi fjár­fest­inga­banka sem á ekki lausafé til að lifa af nokkrum mán­uðum eftir alls­herj­ar­hrun, líkt og Björgólfur Thor hefur sagt að hefði átt að gera með Straum, hefur alltaf horft við mér eins og fásinna.

Er fram­þróun sjálf­bær?

Í grunn­inn er „Billions to Bust – and Back“ því sjálfs­rétt­læt­ing­ar­saga og bók hróp­andi mót­sagna. Hún er upp­gjör manns sem finnst tíma­bært að hann snúi aftur á stóra sviðið í alþjóð­legum við­skiptum og manns sem finnst að hann eigi ekki lengur að þurfa að fela sig þegar hann gengur um í heima­landi sínu.

En Björgólfur Thor fær líka fullt af stigum fyrir að stíga fram og reyna að gera upp með þessum hætti. Hann sýnir á sér per­sónu­lega hlið og fær aug­ljós­lega mik­inn fag­mann til að skrá­setja sög­una, því frá­sögnin er mjög skemmti­leg og vel fram­sett.

Á loka­spretti bók­ar­innar setur Björgólfur Thor sig í heim­speki­legar stell­ingar og spáir fyrir um hver helstu úrlausn­ar­efni fram­tíðar verða. Hann segir líka að síð­ustu kyn­slóðir hafi allar alist upp við það að þær muni hafa það betur en for­eldrar þeirra en að nú séu blikur á lofti um hvort slík þróun geti raun­veru­lega haldið áfram.

Það er rétt­mæt og alvar­leg athuga­semd hjá hon­um. Og ef það á að takast að halda áfram að búa til sífellt betri heim þá þarf að læra af mis­tök­un­um. Til þess er nauð­syn­legt að fá sýn á allar hliðar þeirra. Meira að segja þær sem maður er ósam­mála.