Ef hús­næð­islið­ur­inn væri ekki inn í verð­bólgu­mæl­ingum Hag­stofu Íslands væri verð­bólgan nú 0,3 pró­sent, en ekki 1,8 pró­sent. Þannig má líkja honum við bastarð hvað verð­bólgu­mæl­ing­arnar varðar þessi miss­er­in.

Í Pen­inga­málum Seðla­banka Íslands, sem komu út í síð­ustu viku, er stöðu mála nú líkt við þróun mála í hag­kerf­inu á árunum 2003 til 2005. Þá hafði mikil og hröð hækkun hús­næð­is­verðs, ekki síst eftir að bank­arnir hófu að lána 100 pró­sent lán haustið 2004, áhrif á verð­bólgu til hækk­un­ar. Á ein­ungis fjórum mán­uðum lán­uðu bank­arnir 115 millj­arða til kaupa á hús­næði og tóku raunar alveg yfir það hlut­verk að veita ný hús­næð­is­lán. Hús­næð­is­verð rauk upp, og verð­bólgan sam­hliða. Lánin voru að lang­mestu verð­tryggð, og með hag­stæð­ustu vöxtum sem þá þekkt­u­st; 4,15 pró­sent. 

Sam­hliða þess­ari þróun var síðan almennur upp­gangur í efn­hags­líf­inu og for­dæma­laus ofþensla hjá bæði hinu opin­bera og á einka­mark­aði. Óþarfi er, í þess­ari grein, að rekja til fulls afleið­ing­arn­ar, en í stuttu máli lauk skeið­inu með for­dæma­lausri neyð­ar­laga­setn­ingu og alls­herj­ar­hruni bank­anna 7. til 9. októ­ber 2008.

Hvað ger­ist nú?

En hvað er það sem Seðla­bank­inn er að horfa til á árunum 2003 til 2005, sem svipar til aðstæðna núna? Í Pen­inga­málum seg­ir: „Sam­setn­ing verð­bólg­unnar minnir þó tölu­vert á stöð­una á ár­unum 2003-2005 þegar mæld verð­bólga var lítil m.a. vegna þess að ­gengi krón­unnar hækk­aði og inn­flutt verð­bólga var lítil á sama tíma og inn­lendur verð­bólgu­þrýst­ing­ur, sem kom m.a. fram í miklum hækk­un­um á hús­næð­is­verði, var tölu­verð­ur. Þegar gengi krón­unnar gaf eft­ir árið 2006 jókst verð­bólga hratt. Í ljósi mik­ils verð­bólgu­þrýst­ings frá­ vinnu­mark­aði núna og vax­andi fram­leiðslu­spennu í þjóð­ar­bú­skapn­um eru því nokkrar líkur á að mæld verð­bólga end­ur­spegli ekki að fullu þann und­ir­liggj­andi verð­bólgu­þrýst­ing sem er fyrir hendi. Horfur eru því á að verð­bólga auk­ist á ný þegar áhrif lækk­unar alþjóð­legs vöru­verðs fjara út.“

Pen­inga­stefnu­nefnd hækkar vext­ina

Þetta mat sem þarna birt­ist hefur verið helsta rök­semdin fyrir hækkun stýri­vaxta að und­an­förnu, nú síð­ast um 0,25 pró­sentu­stig upp í 5,75 pró­sent. Nefndin er þannig í reynd að hækka vext­ina vegna verð­bólgu sem ekki er komin fram en er byrjuð að hlað­ast upp með efna­hags­legum óveð­ur­ský­um. Fyrir fólk með hús­næð­is­lán ætti þetta að vera nokk­urt áhyggju­efni, hvort sem um er að ræða verð­tryggð eða óverð­tryggð lán. Þeir sem eru með fasta óverð­tryggða vextir til þriggja eða fimm ára, eins og bank­arnir bjóða nú, eru með fast land undir fótum hvað greiðslu­byrði og höf­uð­stól lána varð­ar, en hinir eru með óviss­una í fang­inu, ef svo má að orði kom­ast. Leigj­endur fá áhrifin einnig fram, enda oft­ast nær vísi­tölu­teng­ingar í samn­ing­um, eða end­ur­skoð­un­ar­á­kvæði sem tryggja hag leigu­sala.

Hvað ger­ist ef allar örvar benda í eina átt?

Seðla­bank­inn greinir stöðu mála nú með þeim hætti, að verð­þróun á ýmsum hrá­vörum, meðal ann­ars olíu, hafi haldið niðri inn­fluttri verð­bólgu, með beinum og óbeinum hætti, á und­an­förnum mán­uð­um. Lækk­anir á hinum ýmsu vörum hafa áhrif á fram­leiðslu og inn­kaupa­verð á end­an­um, þó mis­langan tíma taki fyrir slíka þróun að hafa áhrif í verð­bólg­unni hér á landi. Verð á hrá­olíu hefur lækkað mikið á und­an­förnum tólf mán­uð­um. Farið úr tæp­lega 110 Banda­ríkja­dölum á tunn­una niður í 45 til 50 Banda­ríkja­dali nú.

Ómögu­legt er að full­yrða um þróun mála, þegar verð­lagið er ann­ars veg­ar, en svo virð­ist sem Pen­inga­stefnu­nefnd sé að vara við því að allar efna­hags­legar örv­ar, sem kynda undir verð­bólg­unni, geti snú­ist hratt í sömu átt. Það er að inn­lend verð­bólga hækki sam­hliða hröðum launa­hækk­unum á bæði opin­berum og almennum vinnu­mark­aði, áhrifa alþjóð­legrar þró­unar á hrá­vöru­mörk­uðum hætti að gæta í verð­bólgu­mæl­ing­um, og hús­næð­is­verð haldi áfram að hækka með til­heyr­andi verð­bólgu­aukn­ing­u. 

Hringekja sem fólk ætti að velta fyrir sér

Þá má búast við að gripið verði til frek­ari vaxta­hækk­ana, jafn­vel þó vaxt­ar­mun­ar­við­skipti erlenda spá­kaup­manna, sem hafa auk­ist um 50 millj­arða frá því í sum­ar, muni halda áfram að vaxa með til­heyr­andi styrk­ing­ar­á­hrifum á gengi krón­unn­ar. 

Þessa hringjekju þekkja íslenskir neyt­endur ágæt­lega, og lítið annað hægt að gera en að vona það besta, en búast jafn­framt við því að þrátt fyrir um margt ágætar efna­hags­horfur í augna­blik­inu, þá geti ofþensla haft nei­kvæðar afleið­ingar í för með sér.