Við erum enn jafn furðu­lostin yfir þessu mál­verki eins og þegar fólk sá það fyrst í París 1863. Hvað er eig­in­lega að ger­ast á þess­ari mynd? Af hverju er konan nak­in? Ef þú átt leið um París skaltu gera þér ferð á Orsa­y-safnið og ­upp­lifa und­rið, eitt­hvert áhrifa­mesta og umdeildasta lista­verk sög­unn­ar: Le Déjeuner sur l´herbe eftir Manet. Mál­verk sem markar upp­haf nútíma­list­ar­inn­ar.

Édou­ard Manet

Édourad Manet (1832-1883) vildi róta upp og ögra sam­tíma sínum með­ þessu verki og tókst það. For­svars­menn Paris Salon sýn­ing­ar­inn­ar, sem þá réðu öllu lista­lífi borg­ar­inn­ar, höfn­uðu mynd­inni. Gagn­rýnendum fannst hún­ rudda­leg, skrít­in, óskilj­an­leg, jafn­vel klunna­leg, illa máluð og ókláruð. Fjar­vídd­inn ­gengur alls ekki upp, konan í bak­grunni er of stór og virð­ist svífa um í lausu ­lofti, skóg­ur­inn og skuggar er óraun­veru­legir og pens­il­strok­urnar gróf­ar. En hún er heill­andi og hún fékk fólk til að hugsa, sem var einmitt meg­in­til­gang­ur­inn. ­Mál­verk sem veldur heila­brotum og örvar ímynd­un­ar­aflið. Manet vildi fá fólk til­ að hugsa – ekki bara horfa.  

Þrátt fyrir að vera brodd­borg­ari var Manet upp­reisn­ar­seggur sem sagð­i ­sig frá hinu prúð­búna yfir­stétt­ar­lífi og gerð­ist leið­togi, lærifaðir og ­stofn­andi hinnar rót­tæku impressjónista-hreyf­ingar sem skorði sam­tíma sinn á hólm með nýjum og fram­úr­stefnu­legum verk­um. Manet fór samt alltaf sínar eig­in ­leiðir og fór því á skjön við sína eigin hreyf­ingu; vildi aldrei til­heyra ein­um eða nein­um.   

Heill­andi , fag­ur, mælsk­ur. Hann átti sviðið þegar hann gekk inn á Café Gu­er­bois við Clichy breið­göt­una í Par­ís, þar sem ungt og rót­tækt fólk safn­að­ist saman í kringum hann og hlust­aði á hvatn­inga­ræður hans um að koll­varpa þyrfti öllu í lista­líf­inu og fara nýjar leið­ir.

Nektin

Tveir full­klæddir og nakin kona sem horfir á okkur dul­ar­fullum aug­um. ­Fötin hennar liggja í gras­in­u.  Var hún­ ­synda, baða sig eða er hún nýbúin að njóta ásta? Nest­i­skarfan er dottin um koll, ávextir og brauð hafa dreifst um jörð­ina. Og þessi dul­ar­fulla kona í bak­grunn­inum – er hún raun­veru­leg? Eng­ill? Hlut­föllin og lit­irnir stang­ast á við heilda­mynd­ina. Það er eins og þetta sé alls engin skóg­ur, miklu frekar ­leik­mynd eða þá ein­hvers konar draum­ur. Annar mað­ur­inn er með vefja­hött sem ­fólk gekk með inn­an­dyra á þessum árum, en aldrei úti. 

Þetta er stór mynd – 208 x 264 sm – og hún er til­komu­mik­il, með miklar ­sögu­leg­ar, goð­sögu­legar og trú­ar­legar til­vís­an­ir. 

Og af hverju er konan nak­in?

Margir voru hneyksl­aðir en rit­höf­und­ur­inn Émile Zola kom vini sínum til­ ­bjargar og benti á að Lou­vre safnið væri upp­fullt af slíkum mynd­um, þar sem ­fólk væri ýmist klætt eða nak­ið. Nekt væri ekki eitt­hvað nýtt í lista­sög­unn­i. En hér var samt eitt­hvað nýtt á ferð – sam­hengið var ann­ars­kon­ar. Eitt­hvað dá­sam­legt blygð­un­ar­leysi í gangi; myndin fyndin og ögrandi, upp­full af frelsi og fjöri.

Impressjónist­arnir vildi mála og lof­sama líf­ið. Í stað þessa að mála guði og kónga mál­uðu þeir venju­legt fólk að skemmta sér, á barn­um, að dansa. Verk­in áttu að gera eitt­hvað annað og meira en varpa fram mynd – þau áttu að miðla hug­hrif­um, stemn­ingu, veðri, lykt, hljóð­um, birtu. Listin átti að hrista upp í koll­in­um. Og þess vegna er konan nak­in. Manet gaf aldrei neitt upp varð­and­i þessa mynd. Hún er skilin eftir handa áhof­and­an­um. 

Goð­sögur og raun­veru­leik­inn

Það er ýmis­legt við þessa mynd sem bendir til þess að hún hafi skipt höf­und­inn veru­legu  máli. Lands­lag­ið minni á Ile Sain­t-Oeuen við Genn­evilli­er, æsku­stöðvar Manet. Per­són­urnar á mynd­inni eiga sér aug­ljósar fyr­ir­mynd­ir. Manet not­aði gjarnan módel þegar hann ­gerði myndir sínar og nakta konan er greini­lega Vict­or­ine Meurent sem var í sér­legu upp­á­haldi hjá honum og bregður líka fyrir í Olymp­íu, sem varð ekki síður umdeilt og frægt mál­verk. Mað­ur­inn sem situr hægra meg­inn er Egué­ne Ma­net, bróðir mál­ar­ans og vinstra meg­inn situr síðan mágur hans, Ferdin­and ­Leen­hoff. Þetta er því fjöl­skyldu­mynd.

En hún sýnir ýmis­legt fleira. Kon­una gagn­vart mann­in­um, nekt og klæðn­að, hið ljósa og bjarta gangvart hinu dökka og svarta (svarti lit­ur­inn var eft­ir­læt­is litur Manet, þótt hann hefði verið á bann­lista impressjónist­anna), staða ­konunna er ekki hin sama og mann­anna. Ásjóna hennar og augntillit er óljóst: er hún að horfa á okk­ur, fram­hjá okkur eða í gegnum okk­ur? 

Hádeg­is­verð­ur­inn í gras­inu ruddi nýjar braut­ir, spengdi upp göm­ul við­mið. Myndin er upp­slátt­ur­inn að nútíma­list­inni. Listin var farin að slíta ­sig frá yfir­vald­inu, kirkj­unni, rík­inu, yfir­stétt­inni og hætt að þjóna nein­um, nema þá list­inni sjálfri. Art pour la art. Verkið er samt með miklar rætur í for­tíð­inni. Manet sótti mikið í gömlu meist­ar­ana og var heill­að­iur af ítölsku end­ur­reisn­inni. Á þeim tíma öðl­uð­ust mál­arar frelsi til þess að mála eitt­hvað annað og meira en bara ein­tómar bibl­íu­myndir og sóttu mikið í gríska ­goð­sagna­heim­inn. Þeir fóru að mála nátt­úr­una, nekt­ina, gróf­leik­ann og ­feg­urð­ina, dauð­ann og líf­ið, fylltu mál­verkin sín af dul­ar­fullum til­vís­un­um. 

Manet til­eink­aði sér tækni og hug­myndir gömlu, ítölsku meist­ar­ana, sér í lagi Rap­h­ael og Tit­i­an. Sem nem­andi í École des Beaux-­Arts var hann vanur að teikna og mála verk þess­ara mál­ara og kunni því verk og þeirra hand­bragð ut­an­bók­ar.

Skóg­ur­inn, nekt­in, hádeg­is­verð­ur­inn – aug­ljósar til­vís­anir í þessa ­meist­ara: Dóm Par­ísar eftir Rap­hael, Sveita­konsert­inn eft­ir ­Tit­ian og Freist­ing­una eftir Giorgione. Verk sem öll voru til sýnis í Lou­vr­e-safn­inu.

Áhrif og við­tökur

Það er enn verið að þrasa og fjasa um Hádeg­is­verð­inn. Sum­um finnst það nið­ur­lægj­andi fyrir kon­ur. Finnst nakta konan vera vænd­is­kona, ­leik­fang þess­ara drukknu sprelli­gosa sem sitja hjá henni og gefa sig ekk­ert að henni. Hádeg­is­verð­ur­inn gæti vel verið sóða­legur fundur í Bois de Bou­logne ­skóg­inum sem liggur vestan megin við París og hefur alla tíð verið þekkt­ur ­fyrir vænd­is­starf­sem­i. 

Aðrir tala hins vegar um að mál­verkið upp­hefji kon­una, feg­urð­ina og frels­ið. Það sé ein­hver gegnum gang­andi gleði í þessu mál­verki. Gagn­rýnend­ur voru furðu lostnir og klór­uðu sér í koll­in­um, ýmist yfir sig hrifnir eða hneyksl­að­ir. Allir glímdu við gát­una miklu í verk­inu: Af hverju eru kon­an nak­in?

Það er hver í sínum heimi á þess­ari mynd. Mönn­unum virð­ist standa á sama um nekt kon­unn­ar. Hvert og eitt þeirra horfir í sína átt, engin tengsl eða ­sam­skipti. Engin ástæða, bara eitt­hvert kæru­leys­is­legt flipp eins og málar­inn vilji koma þessum einu, ein­földu skila­boðum áleið­is: Það er gaman að vera til­! ­Mað­ur­inn að leika sér í nátt­úr­unni. Að borða, baða sig, elskast, leika sér­. ­Myndin á samt ekki að boða eða vísa í neitt – hún er bara það sem hún er. Og ekk­ert ann­að. Það voru boð­orð Manet sem smit­uðu síðan næstu kyn­slóðir sem eft­ir komu.