Flest­ir, ­sem kaupa vöru og þjón­ustu, kann­ast lík­lega við þessa spurn­ingu og hafa kannski margoft verið spurð­ir. Spurn­ingin er ekki borin upp til að spara pappír og af umhyggju fyrir umhverf­inu og nátt­úr­unni. Spurn­ingin felur í sér að sá sem ­spurður er, og svarar að ekki þurfi nótu, sleppi við að borga sölu­skatt sem hækk­ar ­reikn­ings­upp­hæð­ina um fjórð­ung. Þarna er því iðu­lega um veru­lega fjár­muni að ræða og það freistar margra.  En það er ekki endi­lega umhyggja fyrir buddu við­skipta­vin­ars­ins sem er efst í huga ­selj­and­ans. Ef við­skiptin sem um er að ræða eru ekki skráð og fara ekki í gegnum sjóð­vél (sem flestir kalla pen­inga­kassa) eru þau nefni­lega hvergi til­. Það þýðir að sú umbun sem selj­and­inn fær kemur ekki fram og það þýðir aftur að þegar kemur að skatt­fram­tal­inu eru þessar tekjur selj­and­ans ein­fald­lega ekki til og því eng­inn skattur sem greiða þarf, ekk­ert gefið upp. Þetta fyr­ir­komu­lag ­gengur undir nafn­inu „svört vinna” og þekk­ist í mörgum lönd­um.

Regl­urnar

Verk sem ­kostar meira en tíu þús­und (tæpar 190 þús­und íslenskar) skal greiða með­ ra­f­rænum hætti, þessi regla var tekin upp í árs­lok 2010. Fyr­ir­tækjum eða ein­stak­lingum er skylt að gefa tekjur upp til skatts. Vin­ar­greiðar (hjálp­a kunn­ingja að skipta um krana í eld­hús­inu) eru ekki fram­tals- og skatt­skyld­ir. En, ef kunn­ing­inn flytur (í stóra bílnum sín­um) þvotta­vél í stað­inn fyr­ir­ við­vikið með kran­ann kall­ast það skipti­vinna og hún er skatt­skyld. Allir sjá í hendi sér að þótt regl­urnar séu skýrar er þó allt annað en auð­velt að fylgjast ­með að þeim sé fram­fylgt, nán­ast úti­lok­að.

Fjórir af hverjum tíu Dönum kaupa svarta vinnu

Danski Rockwool rann­sókna- og vís­inda­sjóð­ur­inn gerði árið 2010, og aftur árið 2014 ­at­hugun á afstöðu Dana til svartrar vinnu. Tæp­lega fjögur þús­und manns vor­u ­spurðir í hvort skipti. Helm­ing­ur­inn hvort þeir hefðu keypt svarta vinnu, hinn helm­ing­ur­inn hvort þeir hefðu unnið svart. Líka var spurt hvort þeim  þætti allt í lagi að kaupa eða selja svart ­burð­séð frá því hvort við­kom­andi hefði sjálfur gert slíkt. Árið 2010 sagð­ist rúm­ur helm­ingur aðspurðra hafa keypt svarta vinnu en fjórum árum síð­ar, 2014, hafð­i hlut­fallið lækkað í fjöru­tíu pró­sent. Fjöldi þeirra sem hafði unnið svart var nokkurn veg­inn sá sami í báðum könn­un­um, rúm­lega tutt­ugu og tvö pró­sent, tekj­urn­ar ­vegna svörtu vinn­unnar höfðu hins­vegar lækkað í könn­un­inni 2014 frá fyrri könn­un­inni.

Sér­fræð­ing­ur Rockwool sjóðs­ins segir að regl­urnar um raf­ræna greiðslu og rýmri heim­ild­ir skatts­ins til bók­halds­rann­sókna hafi lík­lega orðið til að draga úr áhuga fólks ­fyrir að vinna, og kaupa, svart. Sér­fræð­ing­ur­inn benti líka á að almenn­ing­ur ­líti ekki á það sem skatt­svik að ætt­ingjar og vinir geri hverjir öðrum greiða. Slíkt hafi tíðkast um aldaraðir og þyki sjálf­sagt.

Þeir betur settu vilja helst kaupa svart

Það vakti athygli sér­fræð­ing­anna sem gerðu könn­un­ina að efna­meira fólk vill frekar ­borga svart en hinir efna­minni. Skýr­ing­in, að mati sér­fræð­ing­anna, kann að ver­a sú að hinir efna­meiri kaupi margs konar þjón­ustu umfram þá efna­minni. Könn­un­in ­segi ekk­ert um hug­ar­far. Sér­fræð­ing­arnir nefndu enn­fremur að sú heim­ild sem skatt­ur­inn fékk árið 2010 til að fara inn á einka­lóðir og sjá hvort, og þá hvaða, fram­kvæmdir væru þar í gangi hefði nú verið felld nið­ur. Fróð­legt yrð­i að sjá hvort þetta myndi ein­hverju breyta. Þeir sem vilja gjarna vinna svart eru lang­flestir úr hópi hinna efna­minni, til­búnir að vinna á kvöldin og um helgar til að hleypa laun­unum upp.

Það svarta er borgað með seðl­um, jafn­vel svörtum seðlum

Þeg­ar ­spurt var um greiðslu­máta fyrir svörtu vinn­una kom fram að í lang­flest­u­m til­vikum væri greitt í bein­hörðum pen­ing­um. Skýr­ingin liggur í augum uppi, seðl­ar ­sem fara úr einu veski í annað skilja ekki eftir sig neina slóð. Og ekki er víst, segja skýrslu­höf­und­ar, að seðl­arnir sem rak­ar­inn fær frá smiðnum hafi dag­inn áður verið teknir út úr bank­an­um, gætu þess vegna verið komnir frá­ bif­véla­virkj­anum og jafn­vel verið búnir að fara um enn fleiri veski.  

Rak­ar­inn, raf­virk­inn, bif­véla­virk­inn og ­smið­ur­inn

Í könn­unum Rockwool sjóðs­ins 2014 og 2010 tróndi hár­sker­inn á toppnum þegar spurt var hvað það væri sem svar­endur gætu helst hugsað sér að kaupa svart. Í könn­un­inni 2014 nefndu flest­ir, eða sjö pró­sent, hár­sker­ann en 2010 voru það ­tíu pró­sent sem nefndu hann. Næst­flest­ir, sex pró­sent, nefndu raf­virkj­ann en átta ­pró­sent nefndu hann árið 2010. Bif­véla­virkj­ann nefndu tæp fimm pró­sent 2014 en rétt tæp tíu pró­sent árið 2010. Þetta kann að skýr­ast af því að æ fleiri bíla­um­boð ­bjóða margra ára ábyrgð, sem er bundin við að þjón­usta fari fram hjá verk­stæð­i ­um­boðs­ins, þar sem ekki er unnið nótu­laust. Sjö pró­sent nefndu smið­inn 2010, nær helm­ingi færri í seinni könn­un­inni. Að gæta gælu­dýra og hrein­gern­ingar vor­u líka á list­an­um.

Flest­ir þeirra sem á annað borð lýstu sig fúsa til að kaupa svarta vinnu sögð­ust hel­st ­gera það þegar þeir þekktu þann sem fengi greiðsl­una.

Erfitt að meta tekju­tap rík­is­ins

Sér­fræð­ing­ar Rockwool sjóðs­ins telja að árleg velta í svarta hag­kerf­inu sé um það bil 40 millj­arðar króna (760 millj­arðar íslenskir). Erfitt sé hins vegar að meta hve ­miklum skatt­tekjum danska ríkið verði af. Þeir sem fái borgað svart leyfi sér­ lík­lega meira, kaupi til dæmis dýr­ari vör­ur, skipti oftar um bíl, end­ur­ný­i heim­il­is­tækin oftar o.s.frv. Aukin neysla þýði auknar skatt­tekj­ur. Þeir sem ­kaupa svarta vinnu, til dæmis við húsa­við­gerð­ir, láti líka gera meira (t.d.­skipta um þrjá glugga en ekki tvo). Það þýði meiri tekjur í formi sölu­skatts og hærri op­in­ber gjöld þeirra fyr­ir­tækja sem selja bygg­inga­vör­ur.