Enginn flokkur tapaði meira hlutfallslega frá kosningunum 2013 en Framsóknarflokkurinn, eða 12,9 prósentustigum. Árið 2013 fékk flokkurinn 24,4 prósent en féll niður í 11,5 prósent. Samfylkingin missti 7,2 prósentustig frá árinu 2013, sem þá var versta útkoma flokksins í kosningum frá stofnun. Í þetta sinn fékk flokkurinn 5,9 prósent og er með aðeins þrjá þingmenn. Árið 2013 fékk flokkurinn 12,9 prósent, en árið 2009 fékk flokkurinn 29,7 prósent atkvæða og tók ríkisstjórn Jóhönnu Sigurðardóttur, þáverandi formanns flokksins, þá við völdum. Óhætt er að segja að fall flokksins sé hátt og um leið mikil pólitísk tíðindi.
Flokkurinn sem stofnaður var 5. maí árið 2000, í þeim tilgangi að sameina vinstri menn og verða mótvægi við Sjálfstæðisflokkinn á hægri vængnum, hefur nú næstum þurrkast út, en aðeins munaði 0,9 prósentum að hann næði ekki 5 prósent lágmarkinu sem til þarf. Framtíð flokksins er óljós og forysta eins veik og hugsast getur. Fyrsti formaður Samfylkingarinnar, og ein helsta táknmynd flokksins frá stofnun, reynsluboltinn Össur Skarphéðinsson, náði ekki sæti á þingi í þetta skiptið, sem segir sína sögu stöðu flokksins, en hann hefur um áratugaskeið verið með vinsælustu stjórnmálamönnum Reykvíkinga.
En hvers vegna er svona komið fyrir þessu fyrrum stórveldi í íslenskri pólitík? Margar ástæður má nefna, en hér verður fjallað um fimm atriði sérstaklega.
Innanmein
1. — Innri deilur hafa einkennt flokksstarf Samfylkingarinnar undanfarin ár og út á við – þaðan sem kjósendur horfa – hefur forysta flokksins verið með veika stöðu innan flokksins um langt skeið. Vorið 2015 var ákveðinn vendipunktur en þá bauð Sigríður Ingibjörg Ingadóttir sig fram gegn þáverandi formanni flokksins, Árna Páli Árnasyni. Fundurinn fór fram í mars, og sigraði Árni Páll slaginn með minnsta mögulega mun, aðeins einu atkvæði. Ljóst var á þessu að staða formannsins – og þar með helstu raddar flokksins út á við – var veik. Sigríður Ingibjörg sagði sjálf að ástæðan fyrir því að hún hafi boðið sig fram, hafi verið óásættanleg staða flokksins, meðal annars í könnunum, og að doðinn í flokknum væri skelfilegur, eins og fram kom í frétt RÚV frá því í apríl á þessu ári, þegar ósætti í forystu flokksins kom aftur upp á yfirborðið.
Sameiningu og nýju upphafi hafnað
2. – Fyrir landsfund Samfylkingarinnar á sumarmánuðum þessa ár var tekist á um framtíðarstefnu flokksins og voru það Oddný Harðardóttir og Magnús Orri Schram sem voru í forystuslagnum. Greinilegt var að flokkurinn skiptist niður í fylkingar, því margt þungavigtarfólk í flokknum studdi Magnús Orra, sem einkum talaði fyrir nýju upphafi og jafnvel formlegu samstarfi eða sameiningu við aðra flokka á vinstri vængnum og miðjunni. Dagur B. Eggertsson, Katrín Júlíusdóttir, Valgerður Bjarnadóttir og Össur Skarphéðinsson studdu öll Magnús Orra, en Jóhanna Sigurðardóttir, Sigríður Ingibjörg og Þórunn Sveinbjarnardóttir studdu Oddnýju til formanns. Svo einhver séu nefnd. Svo fór að spennandi kosninga fór fram – eins og árið áður – þar sem Oddný hafði betur í annars jafnri baráttu. Þó Oddný hafi í ræðu sinni lagt áherslu á samstarf og sameiningu, þá lá ljóst fyrir að flokkurinn var ekki sameinaður, nema þá að nafninu til.
Hefur ekki náð vopnum sínum
3. — Árið 2009, þegar Samfylkingin fékk góða kosningu skömmu eftir hrun fjármálakerfisins, var eitt helsta tromp flokksins að nú þyrfti að láta reyna á umsókn um aðild að Evrópusambandinu. Í aðdraganda kosninganna var orðræðan í kosningabaráttu flokksins sú, að Ísland hefði staðið berskjaldað, með íslensku krónuna og sjálfstæða peningastefnu, og það hefði verið ein af ástæðum þess að íslenska kerfið hrundi. Þegar ríkisstjórn Samfylkingarinnar og Vinstri grænna tók við völdum var þetta eitt aðaldeiluefnið, umsóknin um aðild að ESB. Þetta reyndi enn fremur mikið á samstarf flokkanna og reyndist málið ríkisstjórninni erfitt. Á þessu kjörtímabili, frá árinu 2009 til 2013, stóðu á ríkisstjórninni öll spjót vegna margra erfiðra mála – ekki síst þegar kom að því að rétta hag heimilanna – og tættist fylgið af ríkisstjórninni jafnt og þétt fram að kosningum, þar sem báðir stjórnarflokkarnir fengu mikinn skell. Frá þessum tíma hefur Samfylkingin ekki náð vopnum sínum í könnunum og átt erfitt með að ná til kjósenda með stefnu sinni. Innganga í Evrópusambandið og upptaka evru var miðpunktur athyglinnar hjá flokksmönnum um tíma og þegar það mál fór af dagskrá – ef svo má að orði komast – þá stóð lítið eftir, í það minnsta í hugum stuðningsmanna. Skoðanakannanir hafa sýnt, nær alveg síðan 2013, að flokkurinn hefur aldrei náð þeim stað sem hann hafði áður, og átt í erfiðleikum með að staðsetja stefnu sína gagnvart kjósendum.
Átakahefð legðist af?
4. — Ekki þarf að hafa mörg orð um pólitískt áhrif hruns fjármálakerfisins árið 2008. Í öllum kosningum frá þeim tíma hafa komið fram miklar breytingar og ríkisstjórnir hafa í þeim öllum ekki náð að halda velli. Á sveitarstjórnarstiginu hafa einnig orðið miklar breytingar í öllum kosningum. Sérstaklega hefur vinstri vængurinn og miðjan verið rótlaus, ef svo má segja, og hefur Samfylkingin ekki náð að tengja sig við þessa nýju stöðu með neinum hætti. Nýir flokkar hafa tekið frá henni stuðningsmenn og flokkurinn virðist í huga þeirra sem vilja breytingar ekki vera valkostur til framtíðar litið. Nema þá örfárra. Til marks um það má nefna að Samfylkingin fékk 10.893 atkvæði í kosningunum á laugardaginn en á heimasíðu flokksins kemur fram á skráðir félagar í flokkinn séu yfir 20 þúsund. „Samfylkingin er fjöldahreyfing með yfir tuttuguþúsund skráðra flokksfélaga um land allt og fulltrúa í sveitarstjórnum í nær öllum sveitarfélögum á Íslandi sem víða fara með meirihlutavald. Markmið Samfylkingarinnar er að fá umboð kjósenda til að taka forystu í landstjórninni, með jöfnuð og réttlæti að leiðarljósi. Innan Samfylkingarinnar hefur frá upphafi verið kraftmikil umræða um lýðræði, lýðræðishefð og lýðræðislegar umbætur. Sameining jafnaðarmanna, félagshyggjufólks og kvenfrelsissinna í Samfylkingunni gerði sjálfkrafa þá kröfu að átakahefð liðinnar aldar legðist af,“ segir orðrétt á vef flokksins. Ekki verður sagt að þessi sjálfkrafa krafa um að leggja átakahefð af, hafi verið í heiðri höfð á undanförnum árum.
Fullkomið áhugaleysi
5. — Sé horft sextán ár aftur í tímann, þegar Samfylkingin var stofnuð, þá stendur flokkurinn nú eins langt frá upprunatilganginum eins og hugsast getur. Sameining á vinstri vængnum er ekki til staðar og enginn flokkur félagshyggjumegin, sem er með fólk á þingi, er minni en Samfylkingin. Flokkurinn bauð fram fólk sem margt hafði lengi verið í forystu flokksins og höfnuðu kjósendur því næstum öllu. Þessi mislestur flokksmanna – sem ekki gengu í takt eins og ítrekað hefur komið fram í forystukosningum innan flokksins – sýnir að flokkurinn glímir við alvarlegasta sjúkdóm sem stjórnmálaflokkar geta glímt við. Fullkomið áhugaleysi kjósenda og lítið sem ekkert aðdráttarafl. Forystukreppa flokksins var augljós í aðdraganda kosninga eftir hörð innri átök. Kosningabarátta flokksins nú náði aldrei eyrum fólks og hefur vafalítið spilað inn í að kjósendur sem vildu breytingar fundu ekki þann mátt hjá Samfylkingunni. Enda bauð hún margt reynslumikið fólk í efstu sætum. Píratar, Vinstri græn og Björt framtíð, þó lítil sé, voru frekar farvegur fyrir þá kjósendur.
