Þrátt fyrir að öllum væri ljóst að grípa þyrfti til skjótra aðgerða gerð­ist nán­ast ekk­ert í end­ur­skipu­lagn­ingu fyr­ir­tækja framan af árinu 2009 annað en að bank­arnir stofn­uðu eigna­um­sýslu­fé­lög til að taka við þeim eignum sem þeir yrðu að leysa til sín. Fyrsta til­kynn­ingin um yfir­töku félags í eigu banka á fyr­ir­tæki í óskyldum rekstri barst ekki fyrr en um haustið 2009 þegar til­kynnt var að fyr­ir­tækið Teymi rynni inn í dótt­ur­fé­lag Lands­bank­ans. Upp­haf­lega taldi Sam­keppn­is­eft­ir­litið sig ekki geta beitt sam­runa­reglum sam­keppn­islaga á slíka yfir­töku og því aðhafð­ist eft­ir­litið í raun ekk­ert vegna henn­ar. Áfrýj­un­ar­nefnd sam­keppn­is­mála tók hins vegar annan pól í hæð­ina og bjó til nýja túlkun á sam­runa­regl­un­um. Á ein­földu máli varð nið­ur­staða hennar sú að í hefð­bundnum skiln­ingi væri sam­runi Teymis við dótt­ur­fé­lag banka ekki sam­keppn­is­hindr­andi, enda væri þarna um að ræða tvö fyr­ir­tæki hvort á sínum markaðnum, en vegna þeirrar for­dæma­lausu stöðu sem komin var upp í íslensku atvinnu­lífi og hætt­unni sem sam­keppni var skapað til lengri tíma var ákveðið að beita sam­runa­regl­un­um. Það þýddi að Sam­keppn­is­eft­ir­litið gat sett yfir­töku banka á fyr­ir­tækjum skil­yrði.

Þau skil­yrði voru síðan birt í mars 2010. Á meðal þeirra voru eft­ir­far­andi skil­yrði: Bank­arnir þurftu að selja hvert atvinnu­fyr­ir­tæki sem þeir tóku yfir innan til­tek­ins tíma sem þó var ekki greint frá opin­ber­lega, tryggja að yfir­teknu fyr­ir­tækin störf­uðu sem sjálf­stæðir keppi­nautar á mark­aði, setja átti þeim eðli­legar arð­sem­is­kröf­ur, bönk­unum var bannað að láta yfir­tekin fyr­ir­tæki eiga við­skipti við önnur fyr­ir­tæki í þeirra eigu að eigin und­ir­lagi, birta átti upp­gjör yfir­tek­inna fyr­ir­tækja opin­ber­lega og tryggja þurfti ítar­legt og við­var­andi eft­ir­lit innan bank­anna með fram­kvæmd skil­yrð­anna, ásamt reglu­legri skýrslu­gerð til Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins.

Sam­hliða þessu tók Sam­keppn­is­eft­ir­litið mjög ein­dregna afstöðu með því að tala fyrir mik­illi hrein­gern­ingu í atvinnu­líf­inu sem myndi skila líf­væn­legum fyr­ir­tækjum aftur út í atvinnu­lífið í stað þess að setja þau í þrot. Þessi afstaða var sam­bæri­leg þeirri sem rík­is­stjórn Sam­fylk­ingar og Vinstri grænna hafði tekið og þýddi, vita­skuld, stór­kost­legar afskriftir skulda.

Mik­ill þrýst­ingur hafði mynd­ast um að nýta sam­keppn­is­lög til að jafna aðstæð­ur. Það hefði þýtt að eft­ir­litið ætti að beita sér fyrir því að afskriftir yrðu minnk­aðar til að vernda hags­muni þeirra fyr­ir­tækja sem lifðu efna­hags­hrunið af. Því var hafnað og sú afstaða rök­studd með því að þannig myndu lang­tíma­hags­munir um virka sam­keppni á sem flestum mörk­uðum verða settir í for­grunn. Þeir sem höfðu rekið fyr­ir­tæki sín vel og ekki skuld­sett þau óhóf­lega í aðdrag­anda hruns­ins þurftu ein­fald­lega að bíta í það súra epli að una því að sam­keppn­is­að­ilum þeirra yrði haldið á lífi, skuldir þeirra afskrif­aðar og sam­keppn­is­hæfni þeirra þar með auk­in. Hin risa­stóra til­tekt í íslensku atvinnu­lífi átti ekki að markast af tilits­semi við keppi­nauta tækni­lega gjald­þrota fyr­ir­tækja, heldur átti að setja lang­tíma­hags­muni neyt­enda í fyrsta sæti.

Helm­ingur enn í „þvotta­vél­inni“ 2011

Árið 2011 hafði tek­ist að minnka þann stabba fyr­ir­tækja sem voru undir yfir­ráðum banka, en samt var tæp­lega helm­ingur allra stærstu fyr­ir­tækja lands­ins enn inni í „þvotta­vél­inn­i“. Í júní það ár gaf Sam­keppn­is­eft­ir­litið út skýrsl­una „Sam­keppnin eftir hrun“. Hún byggði á rann­sókn á fjár­hags­stöðu og end­ur­skipu­lagn­ingu 120 stórra fyr­ir­tækja á völdum sam­keppn­is­mörk­uð­um. Í nið­ur­stöðu hennar segir meðal ann­ars að sterk staða við­skipta­bank­anna þriggja gerði það að verkum að þeir hefðu „ægi­vald yfir atvinnu­líf­inu í dag og séu að því leyt­inu til ígildi við­skipta­blokk­ar, hver í sínu lag­i.“

Til við­bótar við bank­ana fóru slita­stjórnir föllnu bank­anna og líf­eyr­is­sjóðir lands­ins hvort með sinn sjö pró­senta hlut í þessum stóru fyr­ir­tækj­um. Sam­an­lagt réðu því bankar, slita­stjórnir og líf­eyr­is­sjóðir beint eða óbeint yfir 60 pró­sent af stærstu fyr­ir­tækjum lands­ins um mitt ár 2011, tæpum þremur árum eftir hrun­ið.

Í grein­ingu Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins á þessum aðstæðum voru til­greindur ýmis konar vandi sem orsak­aði þær. Einn slíkur var umsýslu­vandi. Í honum felst að þeir sem starfa við að leysa úr vanda­málum hafa af því miklar tekjur og byggja lifi­brauð sitt á því. Þess vegna myndu hags­munir þeirra af tekju­öflun og og atvinnu­ör­yggi vega þyngra en hags­munir sam­fé­lags­ins af hraðri úrlausn mála. Orð­rétt sagði: „Til er orðin ný tíma­bundin atvinnu­grein, end­ur­skipu­lagn­ing og sala eigna. Hags­munir starfs­manna hennar af tekju­öflun og atvinnu­ör­yggi vinna gegn hags­munum sam­fé­lags­ins af hraðri úrlausn. Hræðslan við að taka ákvörðun og gera mis­tök heldur aftur af mörgum við núver­andi aðstæð­ur. Kerfið umb­unar ekki þeim sem tekur af skar­ið“.

Annar vandi sem var sér­stak­lega til­greindur sem und­ir­liggj­andi var svo­kall­aður eig­enda­vandi. Í honum fólst að kröfu­hafar gömlu bank­anna hafi haft af því mikla fjár­hags­lega hags­muni að fá eins mikið og mögu­legt væri út úr kröfum sem stóðu á fyr­ir­tækj­un­um. Þess vegna hafi þeir látið lang­tíma­við­skipta­hags­muni nýju bank­anna, s.s. þá að hafa í við­skiptum líf­væn­leg fyr­ir­tæki sem gætu staðið undir skuldum sín­um, víkja fyrir skamm­tíma­gróða­sjón­ar­miði.

Í grein­ar­flokki um málið sem birt­ist í Frétta­blað­inu haustið 2011 voru þessar aðstæður ræddar við Pál Gunnar Páls­son, for­stjóra Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins. Þar sagði hann: „Álykt­unin sem við drógum af rann­sókn á þessum 120 fyr­ir­tækjum er sú að það væri ekki verið að reka nægi­lega mörg þeirra með arð­sem­is­sjón­ar­mið að leið­ar­ljósi. Við höfum líka áhyggjur af því að bank­arnir hafi yfir­ráð yfir fleiri fyr­ir­tækjum en þeir hafa til­kynnt til okkar og erum að skoða það hvort svo sé. Þegar við fórum að rann­saka þetta þá sló það okkur hversu stór hluti fyr­ir­tækja hefur ekki farið í gegnum fjár­hags­lega end­ur­skipu­lagn­ingu þótt þau hafi greini­lega þurft á því að halda. Það er ekki búið að taka yfir fyr­ir­tækin heldur eru þau rekin áfram á óljósum grund­velli. Í þeim til­vikum er ekki búið að taka nægi­lega til né taka þær ákvarð­anir sem gera fyr­ir­tækj­unum kleift að starfa sjálf­stætt á sam­keppn­is­markaði. Við erum því með umhverfi þar sem hætta er á að fyr­ir­tæki séu rekin lif­andi dauð. Það er engum til góðs og skapar afleitar sam­keppn­is­að­stæð­ur“.

Beina brautin

Rann­sóknir Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins beindust aðal­lega að stórum fyr­ir­tækjum sem skuld­uðu marga millj­arða króna. End­ur­skipu­lagn­ing þeirra yrði alltaf sér­tæk. Það var ekki hægt að búa til eina leið sem ætti að duga fyrir alla. Það var hins vegar gert með fyr­ir­tæki sem skuld­uðu minna en einn millj­arð króna. Leið­inni, sem hlaut nafnið „Beina braut­in“, var ætlað að flýta fyrir end­ur­skipu­lagn­ingu og úrvinnslu skulda­mála lít­illa og með­al­stórra fyr­ir­tækja með því að laga skuldir þeirra að greiðslu­getu og eign­um. Með öðrum orðum átti að setja upp risa­stóra iðn­að­ar­þvotta­vél fyrir öll fyr­ir­tæki sem skuld­uðu undir millj­arði króna og stilla á sömu still­ingu fyrir þau öll.

Um miðjan des­em­ber 2010 var und­ir­ritað sam­komu­lag um „Beinu braut­ina“. Að því stóðu efna­hags- og við­skipta­ráðu­neyt­ið, Við­skipta­ráð Íslands, Félag atvinnu­rek­enda, fjár­mála­ráðu­neyt­ið, Sam­tök atvinnu­lífs­ins og Sam­tök fjár­mála­fyr­ir­tækja. Sam­kvæmt því var gert ráð fyrir að ljúka til­lögu­gerð að end­ur­skipu­lagn­ingu allra fyr­ir­tækja sem myndu falla undir sam­komu­lagið fyrir 1. júní 2011. Auk þess fengu bank­arnir und­an­þágu frá Sam­keppn­is­eft­ir­lit­inu til að sam­ræma úrlausnir sínar fyrir þessi fyr­ir­tæki fram að miðju ári 2012.

Fyr­ir­tækin þurftu að upp­fylla nokkur skil­yrði. Þau þurftu að vera líf­væn­leg, áfram­hald­andi rekstur þeirra átti að tryggja best hags­muni kröfu­hafa þeirra, áfram­hald­andi þátt­taka núver­andi eig­enda og/eða lyk­il­stjórn­enda var mik­il­væg fyrir verð­mæti fyr­ir­tæk­is­ins, traust og trún­aður þurfti að ríkja milli hags­muna­að­ila, árs­reikn­ingar síð­ustu tveggja ára þurftu að liggja fyr­ir, ítar­legar sjóð­streym­is­á­ætl­anir einnig og skatt­fram­töl ef eig­endur fyr­ir­tækj­anna voru í sjálf­skuld­ar­á­byrgð­um. Upp­runa­lega var talað um að sex þús­und fyr­ir­tækjum ætti að standa til boða að hljóta þvott í „Beinu braut­inn­i“. Þau urðu þó mun færri þegar til kast­anna kom.

Við­skipta­bank­arnir þrír gerðu öllum þeim fyr­ir­tækjum sem féllu undir sam­komu­lagið til­boð um end­ur­skipu­lagn­ingu fyrir mitt ár 2011, eins og sam­komu­lagið hafði gert ráð fyr­ir. Hjá Arion banka féllu 470 fyr­ir­tæki undir sam­komu­lag­ið, hjá Lands­bank­anum var talið að 355 fyr­ir­tæki gætu nýtt sér til­boðið og hjá Íslands­banka fengu 250 fyr­ir­tæki til­boð. Til við­bótar bætt­ust um 110 fyr­ir­tæki við þegar SpKef var rennt inn í Lands­bank­ann.

Upp­vakn­inga­skýrslan

Í lok mars 2012 gaf Sam­keppn­is­eft­ir­litið út nýja skýrslu um end­ur­reisn fyr­ir­tækja, sem bar nafnið „Afla­klær eða upp­vakn­ing­ar?“ Hún var fram­hald af rann­sókn­inni á end­ur­skipu­lagn­ingu 120 stórra fyr­ir­tækja í land­inu. Þar var farið yfir það hvernig bönk­unum hefði tek­ist að losa sig við fyr­ir­tæki, lagt mat á hvort þeir hefðu beitt réttri aðferð­ar­fræði og áhyggjur af fram­tíð­inni viðr­að­ar.

Fjár­mála­eft­ir­litið birti frétt á heima­síðu sinni 17. nóv­em­ber 2011 með fyr­ir­sögn­inni „Tíma­bundin starf­semi lána­stofn­ana“. Þar kom fram að 132 fyr­ir­tæki í óskyldum rekstri væru í beinni eigu lána­stofn­ana. Sam­kvæmt lögum máttu bankar og aðrar lána­stofn­anir ein­ungis eiga slík fyr­ir­tæki í tólf mán­uði hið mesta án þess að leita eftir und­an­þágu vegna eign­ar­halds­ins. Sam­kvæmt frétt Fjár­mála­eft­ir­lits­ins höfðu 74 fyr­ir­tæki verið lengur í eigu banka en lögin heim­il­uðu. Bank­arnir höfðu sótt um fresti og Fjár­mála­eft­ir­litið und­an­tekn­ing­ar­laust veitt þá. Af þeim fyr­ir­tækjum sem úttekt Fjár­mála­eft­ir­lits­ins tók til áttu bank­arnir 40-100 pró­senta hlut í 2/3 þeirra. Ástæður þess að fyr­ir­tækin voru í höndum banka voru mis­mun­andi. Sum voru í slita­ferli, önnur voru í sölu­með­ferð og enn önnur voru í end­ur­skipu­lagn­ingu vegna þess að þau voru í ekki í sölu­hæfu ástandi. Fjár­mála­eft­ir­litið var ekki til­búið til að upp­lýsa hversu langir frestir voru veittir fyrir hvert félag né hvað félögin hétu sem fengu auk­inn frest vegna þess að „slíkar upp­lýs­ingar eru til þess fallnar að skaða þann markað sem fyr­ir­tækin starfa á“.

Á milli skýrslna Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins hafði því mynd­ast mik­ill þrýst­ingur á bank­anna að losa um fyr­ir­tæki sem þeir höfðu, beint eða óbeint, tang­ar­hald á. Sá þrýst­ingur birt­ist ekki síst í fjöl­miðl­um. Á síð­ari hluta árs­ins 2011 voru bank­arnir komnir með bakið upp að vegg og þurftu nauð­syn­lega að fara að losa um eign­ir. Umræð­an, eft­ir­lits­að­ilar og stjórn­völd kröfð­ust þess.

Sögðu bank­ana vilja hafa fyr­ir­tækin eins skuld­sett og mögu­legt væri

Í Upp­vakn­inga­skýrslu Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins kom fram að sá þrýst­ingur sem settur hafði verið á bank­ana um að losa um eign­ar­hald á fyr­ir­tækjum hefði skilað sér. Rann­sókn eft­ir­lits­ins sýndi að bankar væru ráð­andi í 27 pró­sent af 120 stærstu fyr­ir­tækjum lands­ins í byrjun árs 2012. Á einu ári hafði þeim fækkað um 20.

Í skýrsl­unni var hins vegar lýst yfir þungum áhyggjum af því að fyr­ir­tæki væru að koma of skuld­sett út úr þvotta­vél bank­anna. Skuldir þeirra væru meira að segja enn mjög miklar í alþjóð­legum sam­an­burði. Um þriðj­ungur stjórn­enda þeirra fyr­ir­tækja sem höfðu verið seld eða gengið í gegnum end­ur­skipu­lagn­ingu taldi að þau gætu ekki staðið undir þeirri skulda­byrði sem bank­arnir höfðu skammtað þeim. Marg­vís­leg hætta getur skap­ast af of mik­illi skuld­setn­ingu. Fyr­ir­tæki í þannig aðstöðu geta til að mynda ekki veitt keppi­nautum sínum aðhald né starfað með skil­virkum hætti á mark­aði, að mati Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins.

Bank­arnir vildu hafa fyr­ir­tækin eins skuld­sett og þeir treystu sér til þegar þeir hengdu þau til þerr­is. Hinar miklu skuld­ir, auk bið­lána sem sett voru á herðar sumra fyr­ir­tækj­anna, voru með þeim hætti að bank­arnir voru að veðja á að hér­lendis yrði tölu­verður hag­vöxtur á næstu árum. Ef það gengi ekki eft­ir, sem tölu­verðar líkur eru á, þarf að ráð­ast í aðra alls­herjar­end­ur­skipu­lagn­ingu á fjár­hag fjölda fyr­ir­tækja. Bið­lánin voru veitt til þriggja ára og voru að öllu jöfnu innan við 30 pró­sent af heild­ar­skuld­um. Þau báru afar hag­stæða vexti og inni­falið í þeim var auk­inn afsláttur ef lánin yrðu greidd upp á fyrsta árinu eftir að end­ur­skipu­lagn­ingu væri lok­ið. 

Í loka­skýrslu eft­ir­lits­nefndar um sér­tæka skulda­að­lög­un, sem skilað var inn í maí 2013, kom fram að vís­bend­ingar væru um að eig­endur end­ur­skipu­lagðra fyr­ir­tækja ættu hvorki fé né hefðu aðgang að láns­fjár­magni. Því væri erfitt fyrir þá að end­ur­fjár­magna umrædd lán og halda rekstri fyr­ir­tækj­anna áfram.

Sam­tals fóru 69 félög og fyr­ir­tæki sem voru með skuldir yfir millj­arð króna í gegnum end­ur­skipu­lagn­ingu hjá bönk­un­um. Heild­ar­skuldir þeirra námu 661,3 millj­örðum króna þegar ferlið hófst en 415 millj­arðar af þeim voru afskrif­aðir í ferl­inu, eða sem nemur 63 pró­sentum af heild­inni.



Nefndin skil­aði sinni síð­ustu skýrslu til ráð­herra, Stein­gríms J. Sig­fús­son­ar, sama dag og hann hætti störf­um, þann 22. maí 2013. Í henni var sér­stak­lega vikið að því hvernig til hefði tek­ist við að end­ur­skipu­leggja fjár­hag fyr­ir­tækja með skuldir yfir millj­arð. Nefndin taldi að í stórum dráttum hefði vel tek­ist til en ýmis­legt reynst erfitt. Til dæmis hefði eft­ir­fylgni bank­anna, þegar kom að sjálf­skulda­á­byrgð­um, verið mis­jöfn. Í skýrslu nefnd­ar­innar sagði orð­rétt: „Greiðslu­getu sjálf­skuld­ar­á­byrgð­ar­að­ila skal meta með sama hætti og greiðslu­getu vegna greiðslu lána, það er með hlið­sjón af tekju­flæði og eigna­stöðu ábyrgð­ar­að­il­ans. Við yfir­ferð á málum þar sem skuldir og/eða nið­ur­færslur skulda voru umfram einn millj­arð króna komu upp all­nokkur til­vik þar sem nefndin taldi ein­sýnt að fjár­mála­fyr­ir­tæki gengju ekki að sjálf­skuld­ar­á­byrgðum með sama hætti og almennt er áskil­ið, það er að segja með því að fella aðeins niður þann hluta sjálf­skuld­ar­á­byrgðar sem væri umfram greiðslu­getu ábyrgð­ar­að­ila. Frá­vikstil­vikin fólust í að greiðslu­mat var ekki gert eða fram­kvæmd þess byggð á ein­hliða upp­lýs­inga­gjöf ábyrgð­ar­að­ila án þess að fjár­mála­fyr­ir­tæki stað­reyndi upp­lýs­ing­arnar með form­legum hætti eða að sjálf­skuld­ar­á­byrgðum var sleppt að fullu án skýr­inga.“



Sér­stak­lega var nefnt í skýrsl­unni að tvö til­vik hefðu komið fram við skoðun þar sem sjálf­skulda­á­byrgðir ein­stak­linga sem stóðu í fyr­ir­tækja­rekstri hefðu verið felldar niður án skoð­unar á eigna­stöðu þeirra eða greiðslu­getu. Líkt og með aðrar upp­lýs­ingar í skýrslum nefnd­ar­innar voru engin nöfn nefnd en bæði til­vikin áttu sér stað í málum þar sem Íslands­banki kom að end­ur­skipu­lagn­ing­unni. Eitt til­vik kom í ljós þar sem not­ast var við lægsta mat á eigna­virði án full­nægj­andi skýr­inga, þótt hærra verð­mat á tveimur eignum hefði legið fyr­ir. Þetta þýddi að eig­in­fjárinn­spýt­ing í fyr­ir­tækið var minni en hún hefði ann­ars verið og til hags­bóta fyrir eig­end­ann. Þá kom nefndin auga á eitt til­vik þar sem mat á verð­mæti fyr­ir­tækis mið­að­ist við til­tekið eig­in­fjár­hlut­fall, en sama við­miðun var ekki notuð í skulda­upp­gjöri, þrátt fyrir að breytt eig­in­fjár­hlut­fall hefði áhrif til breyt­ingar á verð­mati fyrirtæk­is­ins. Í síð­ustu skýrslu sinni rakti nefndin einnig að tölu­vert væri enn í það að end­ur­skipu­lagn­ingu á fjár­hag fyr­ir­tækja væri lok­ið. Meðal ann­ars væru álita­mál varð­andi lög­mæti fjöl­margra lána­samn­inga, einkum þeirra sem voru með geng­is­trygg­ingu eða í erlendri mynt, enn óleyst og því óvissa fyrir hendi.

Frétta­skýr­ingin byggir að hluta til á efni sem birt­ist áður í bók­inni Ísland ehf - Auð­menn og áhrif eftir hrun eftir Magnús Hall­dórs­son og Þórð Snæ Júl­í­us­son.